ปฐมปาราชิกกณฺเฑ

วินยธรลกฺขณาทิกถา

สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตกลหสฺเสตํ อธิวจนํ สงฺฆราชีติ ฯ
กุกฺกุจฺจโกติ อณุมตฺเตสุปิ วชฺเชสุปิ ภยทสฺสนวเสน กุกฺกุจฺจํ อุปฺ-
ปาเทนฺโต ฯ ตนฺตึ อวิสํวาเทตฺวาติ ปาลึ อญฺญถา อกตฺวา ฯ
อโวกฺกมนฺโตติ อติกฺกมนฺโต ฯ วิตฺถุนตีติ อตฺถํ อทิสฺวา นิตฺถุนติ ฯ
วิปฺผนฺทตีติ กมฺปติ ฯ สนฺติฏฺฐิตุํ น สกฺโกตีติ เอกสฺมึเยว อตฺเถ
ปติฏฺฐาตุํ น สกฺโกติ ฯ เตนาห ยํ ยํ ปเรน วุจฺจติ ตํ ตํ
อนุชานาตีติ ฯ ปรวาทํ คณฺหาตีติ อุจฺฉุมฺหิ กสฏํ ยาวชีวิกํ รโส
สตฺตาหกาลิโก ตทุภยวินิมุตฺโต จ อุจฺฉุ นาม วิสุํ นตฺถิ ตสฺมา
อุจฺฉุปิ วิกาเล วฏฺฏตีติ ปรวาทินา วุตฺเต ตมฺปิ คณฺหาติ ฯ
เอเกกโลมนฺติ ปลิตํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ ยมฺหีติ ยสฺมึ ปุคฺคเล ฯ
ปริกฺขยํ ปริยาทานนฺติ อตฺถโต เอกํ ฯ อาจริยปรมฺปรา โข
ปนสฺส สุคฺคหิตา โหตีติ เอตฺถ อาจริยปรมฺปราติ อาจริยานํ
วินิจฺฉยปรมฺปรา ฯ เตเนว วกฺขติ ยถา อาจริโย จ อาจริยา-
จริโย จ ปาลิญฺจ ปริปุจฺฉญฺจ วทนฺติ ตถา ญาตุํ วฏฺฏตีติ ฯ
ปุพฺพาปรานุสนฺธิโตติ อิทํ ปุพฺพวจนํ อิทํ อปรวจนํ อยมนุสนฺธีติ
เอวํ ปุพฺพาปรานุสนฺธิโต ฯ อาจริยปรมฺปรนฺติ อิมสฺเสว เววจนํ
เถรตรงฺคนฺติ ฯ เถรปฏิปาฏินฺติ อตฺโถ ฯ เทฺว ตโย ปริวฏฺฏาติ
เทฺว ติสฺโส ปรมฺปรา ฯ
[30] อิเมหิ จ ปน ตีหิ ลกฺขเณหีติ สุตฺตมสฺส สฺวาคตํ
[ ม. ป. 41 ส. ป. 276-7 ]

โหตีติอาทินา เหฏฺฐา วุตฺเตหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ ฯ เอตฺถ จ
ปฐเมน ลกฺขเณน วินยสฺส สุฏฺฐุ อุคฺคหิตภาโว วุตฺโต ฯ ทุติเยน
อุคฺคหิเตน อจลตา สุปฺปติฏฺฐิตตา วุตฺตา ฯ ตติเยน ยํ ปาลิยา
อฏฺฐกถาย จ นตฺถิ ตมฺปิ อาจริยวจเนน วินิจฺฉิตุํ สมตฺถตา
วุตฺตา ฯ โอติณฺเณ วตฺตุสฺมินฺติ โจทนาสงฺขาเต วีติกฺกมสงฺขาเต
วา วตฺถุสฺมึ สงฺฆมชฺเฌ โอติณฺเณ โอสเฏติ อตฺโถ ฯ วุตฺตเมว
วิภาเวนฺโต โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพติ อาห ฯ
เกจิ ปน โจทเกน จ โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ จุทิตเกน จ วุตฺเต
วตฺตพฺเพติ เอวํ โยเชนฺติ ฯ อปเร ปน โจทเกน จ จุทิตเกน จ
วุตฺเต วินยธเรน วตฺตพฺเพติ เอวมฺปิ โยเชนฺติ ฯ โจทเกน จ
จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพติ อยเมว ปน โยชนา สุนฺทรตราติ
เวทิตพฺพา ฯ วตฺถุ โอโลเกตพฺพนฺติ ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส
วตฺถุ โอโลเกตพฺพํ ฯ ติเณน วา ปณฺเณน วา ฯเปฯ โย
อาคจฺเฉยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ หิ อิทํ นิสฺสคฺคิเย อญฺญาตก-
วิญฺญตฺติ สิกฺขาปทสฺส วตฺถุสฺมึ ปญฺญตฺตํ ฯ ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตา-
ปตฺตีนํ มาติกาย อนาคตตฺตา ปญฺจนฺนํ อาปตฺตีนํ อญฺญตรนฺติ
วุตฺตํ ฯ อญฺญตรํ วา อาปตฺตินฺติ กาเล วิกาลสญฺญี อาปตฺติ
ทุกฺกฏสฺส กาเล เวมติโก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอวมาทินา
อาคตํ ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ สิกฺขาปทนฺตเรสูติ วินีตวตฺถุํ
[ ม. ป. 41 ส. ป. 278-9 ]

อนฺโต กตฺวา เอเกกสฺมึ สิกฺขาปทนฺตเร ฯ
[31] สุขุมาติ อตฺตโนปิ ทุวิญฺเญยฺยสภาวสฺส ลหุปริวตฺติโน
จิตฺตสฺส สีฆปริวตฺติตาย วุตฺตํ ฯ เตนาห จิตฺตลหุกาติ ฯ จิตฺตํ
ลหุ สีฆํ ปริวตฺติ เอเตสนฺติ จิตฺตลหุกา ฯ เตติ เต วีติกฺกเม ฯ
ตํวตฺถุกนฺติ เต อทินฺนาทานมนุสฺสวิคฺคหวีติกฺกมา วตฺถุ อธิฏฺฐานํ
การณเมตสฺสาติ ตํวตฺถุกํ ฯ สีลานิ โสเธตฺวาติ ยํวตฺถุกํ กุกฺกุจฺจํ
อุปฺปนฺนํ ตํ อมนสิกริตฺวา อวเสสสีลานิ โสเธตฺวา ฯ ปากฏ-
ภาวโต สุขวลญฺชนตาย จ ทฺวตฺตึสาการํ ตาว มนสิกโรหีติ
วุตฺตํ ฯ อญฺญสฺมึ ปน กมฺมฏฺฐาเน กตปริจเยน ตทญฺญํ มนสิ-
กาตพฺพํ ฯ กมฺมฏฺฐานํ ฆฏิยตีติ อนฺตรนฺตรา ขณฺฑํ อทสฺเสตฺวา
จิตฺเตน สทฺธึ อาลมฺพนภาเวน จิรกาลํ ฆฏิยติ ฯ สงฺขารา ปากฏา
หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺตีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺฐานิโก เจ ตสฺส สงฺขารา
ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺฐหนฺติ ฯ สเจ กตปาราชิกวีติกฺกโม ภเวยฺย
ตสฺส สติปิ อสฺสริตุกามตาย วิปฺปฏิสารวตฺถุวเสน ปุนปฺปุนํ ตํ
อุปฏฺฐหตีติ จิตฺเตกคฺคตํ น วินฺทติ ฯ เตน วุตฺตํ กมฺมฏฺฐานํ
น ฆฏิยตีติอาทิ ฯ อตฺตนาว ชานาตีติ สยเมว ชานาติ ฯ
ปจฺจตฺเต เจตํ กรณวจนํ ฯ อตฺตา ชานาตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ
อญฺญา จ เทวตา ชานนฺตีติ อารกฺขเทวตาหิ อญฺญา ปรจิตฺต-
วิทุนิโย เทวตา จ ชานนฺติ ฯ
[ ม. ป. 41 ส.ป. 280 - 81 ]

นิฏฺฐิตา จตุพฺพิธวินยกถา วินยธรสฺส จ ลกฺขณาทิกถา ฯ
[32] ตสฺมาติ ยสฺมา ปนสทฺทํ อปเนตฺวา อนิยเมน ปุคฺคล-
ทีปกํ โยสทฺทเมว อาห ตสฺมา ฯ เอตฺถาติ อิมสฺมึ โยสทฺเท ฯ
ปนสทฺทสฺส นิปาตมตฺตตฺตา โยสทฺทสฺเสว อตฺถํ ปกาเสนฺโต โย-
โกจีติ วุตฺตํ โหตีติ อาห ฯ โยโกจิ นามาติ โย วา โส วา
โยโกจีติ วุตฺโต ฯ วาสธุรยุตฺโต วาติ วิปสฺสนาธุรยุตฺโต วา ฯ
สีเลสูติ ปกตีสุ ฯ ภิกฺขตีติ ยาจติ ฯ ลภนฺโต วา อลภนฺโต
วาติ โยโกจิ ภิกฺขติ ภิกฺขํ เอสติ คเวสติ โส ตํ ลภตุ วา
มา วา ตถาปิ ภิกฺขตีติ ภิกฺขูติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย ฯ อริยาย
ยาจนายาติ อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺฐนฺติ เอสา อริยานํ ยาจนาติ
เอวํ วุตฺตาย อริยาย ยาจนาย น กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ
วิย เทหิ เทหีติ เอวํ ปวตฺตาย ยาจนาย ฯ ภิกฺขาจริยนฺติ อุญฺฉา-
จริยํ ฯ อชฺฌุปคตตฺตาติ อนุฏฺฐิตตฺตา ฯ กาชภตฺตนฺติ กาเชหิ
อานีตํ ภตฺตํ ฯ อคฺฆลสฺสวณฺณเภเทนาติ อคฺฆาทีนํ ปุริมปกติ-
วิชหเนน ฯ ปุริมปกติวิชหนํ เหตฺถ เภโทติ อธิปฺเปตํ ฯ โธวิตฺวา
อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยสภาวํ มลํ ฯ ตถา อปเนตุํ สกฺกุเณยฺยสภาวา
ชลฺลิกา ฯ ภินฺนปฏธโรติ นิพฺพจนํ ภินฺนปฏธเร ภิกฺขุสทฺทสฺส
นิรูฬฺหตฺตา กตํ ฯ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนนฺติ ปุพฺเพ อฏฺฐปริกฺขาร-
ทาโนปนิสฺสยสมฺปนฺนํ ฯ โย หิ จีวราทิเก อฏฺฐ ปริกฺขาเร ปตฺต-
[ ม. ป. 41 ส.ป. 281-4 ]

จีวรเมว วา โสตาปนฺนาทิอริยสฺส ปุถุชฺชนสฺเสว วา สีลสมฺปนฺนสฺส
ทตฺวา อิทํ ปริกฺขารทานํ อนาคเต เอหิภิกฺขุภาวาย ปจฺจโย โหตูติ
ปตฺถนํ ปฏฺฐเปสิ ฯ ตสฺส ตํ สติ อธิการสมฺปตฺติยํ พุทฺธานํ
สมฺมุขีภาเว อิทฺธิมยปริกฺขารลาภาย สํวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ ฯ พฺรหฺม-
โฆสนฺติ อุตฺตมโฆสํ พฺรหฺมุโน โฆสสทิสํ วา โฆสํ ฯ พฺรหฺม-
จริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยญฺจ ฯ ทุกฺขสฺส สมฺมา
อนฺตกิริยายาติ โยเชตพฺพํ ฯ ภณฺฑูติ มุณฺโฑ ฯ วาสีติ ทนฺต-
กฏฺฐจฺเฉทนวาสี ฯ พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํ ฯ ยุตฺโต ภาวนานุโยโค
อสฺสาติ ยุตฺตโยโค ฯ ตสฺส ยุตฺตโยคสฺส ฯ ภาวนานุโยค-
มนุยุตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ ฯ อิริยาปถสมฺปนฺนตาวิภาวนตฺถํ วสฺส-
สติกตฺเถโร วิยาติ วุตฺตํ ฯ พุทฺโธว ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทา-
จริโย จ อสฺสาติ พุทฺธาจริยโก ฯ ปฐมโพธิยมฺปิ ปฐมกาเลเยว
เสสอุปสมฺปทานํ อภาโวติ อาห ปฐมโพธิยํ เอกสฺมึ กาเลติ ฯ
ปญฺจ ปญฺจวคฺคิยตฺเถราติ ปญฺจวคฺคิยตฺเถรา ปญฺจ ฯ ตีณิ
สตนฺติ ตีณิ สตานิ ฯ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วจนวิปลฺลาโส กโต ฯ
เอโก จ เถโรติ องฺคุลิมาลตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ น วุตฺตาติ
อฏฺฐกถายํ น วุตฺตา ฯ ตตฺถาติ วินยปาลิยํ ฯ
[33] เวฬุวนมหาวิหาเร คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนเยว ภควา มหา-
กสฺสปตฺเถรสฺส อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตภาวํ วิทิตฺวา ตสฺส
[ ม.ป. 41 ส.ป. 284-5 ]

ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺโต ติคาวุตํ มคฺคํ เอโกว คนฺตฺวา พหุปุตฺต-
นิโคฺรธมูเล ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน สนฺติกํ อาคนฺตฺวา
ปรมนิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา สตฺถา เม ภนฺเต ภควา สาวโกหมสฺมิ
สตฺถา เม ภนฺเต ภควา สาวโกหมสฺมีติ ติกฺขตฺตุํ อตฺตโน สาวกตฺตํ
สาเวตฺวา ฐิตสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส นิปจฺจการมหตฺตตํ อตฺตโน
จ มหานุภาวตํ ทีเปตุํ ยสฺส อญฺญสฺส อชานํเยว ชานามีติ
ปฏิญฺญสฺส พาหิรกสฺส สตฺถุโน เอวํ สพฺพเจตสา สมนฺนาคโต
ปสนฺนจิตฺโต สาวโก เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กเรยฺย ตสฺส วณฺฑจฺ-¹
ฉินฺนตาลปกฺกํ วิย คีวโต มุทฺธาปิ วิปเตยฺย สตฺตธา วา ผเลยฺยาติ
ทสฺเสนฺโต โย โข กสฺสป เอวํ สพฺพเจตสา สมนฺนาคตํ สาวกํ
อชานํเยว วเทยฺย ชานามีติ อปสฺสํเยว วเทยฺย ปสฺสามีติ มุทฺธาปิ
ตสฺส วิปเตยฺย สตฺตธา วา ผเลยฺย อหํ โข กสฺสป ชานํเยว
วทามิ ชานามีติ ปสฺสํเยว วทามิ ปสฺสามีติ วตฺวา ชาติมทมานมท-
รูปมทปฺปหานตฺถํ ตีหิ โอวาเทหิ มหากสฺสปตฺเถรํ โอวทนฺโต ตสฺมา
ติห เต กสฺสปาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ ตสฺมาติหาติ ตสฺมา
อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ ฯ ยสฺมา อหํ ชานนฺโตว ชานามีติ ปสฺสนฺโต-
เอว จ ปสฺสามีติ วทามิ ตสฺมาติ อตฺโถ ฯ ติการหการานิปาตา ฯ
อิหาติ วา อิมสฺมึ สาสเน ฯ ตกาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโต ฯ
เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน สิกฺขิตพฺพํ ฯ ติพฺพนฺติ

1. วณฺฏ-- อิติปิ วลญฺชิยติ ฯ
[ ม.ป. 41 ส. ป. 286 ]

พหลํ มหนฺตํ ฯ หิโรตฺตปฺปญฺจาติ หิรี จ โอตฺตปฺปญฺจ ฯ
ปจฺจุปฏฺฐิตํ ภวิสฺสตีติ อุปสงฺกมนโต ปฐมตรเมว อุปฏฺฐิตํ
ภวิสฺสติ ฯ ตถาหิ สติ เตสํ ปุรโต อสฺส สคารวสปฺปติสฺสตา
สณฺฐาติ โย จ เถราทีสุ หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺฐเปตฺวา อุปสงฺกมติ
เถราทโยปิ ตํ สหิริกา สโอตฺตปฺปา จ หุตฺวา อุปสงฺกมนนฺตีติ
อยเมตฺถ อานิสํโส ฯ กุสลูปสํหิตนฺติ กุสลนิสฺสิตํ ฯ อนวชฺช-
ธมฺมนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ ฯ อฏฺฐิกตฺวาติ อตฺตานํ เตน ธมฺเมน
อตฺถิกํ กตฺวา ตํ วา ธมฺมํ เอส มยฺหํ ธมฺโมติ อตฺถํ กตฺวา ฯ
มนสิกตฺวาติ จิตฺเต ฐเปตฺวา ฯ สพฺพํ เจตโส สมนฺนาหริตฺวาติ
จิตฺตสฺส โถกมฺปิ พหิ คนฺตุํ อเทนฺโต สพฺเพน สมนฺนาหารจิตฺเตน
สมนฺนาหริตฺวา ฯ โอหิตโสโตติ ฐปิตโสโต ฯ ธมฺเม นิหิตโสโตติ
อตฺโถ ฯ เอวํ หิ เต สิกฺขิตพฺพนฺติ ญาณโสตญฺจ ปสาทโสตญฺจ
โอทหิตฺวา มยา เทสิตํ ธมฺมํ สกฺกจฺจเมว สุณิสฺสามีติ เอวํ หิ
เต สิกฺขิตพฺพํ ฯ สาตสหคตา จ เม กายคตาสตีติ อสุเภสุ เจว
อานาปาเน จ ปฐมชฺฌานวเสน สุขสมฺปยุตฺตา กายคตาสติ ฯ
โย จ ปนายํ ติวิโธ โอวาโท เถรสฺส อยเมว ปพฺพชฺชา จ
อุปสมฺปทา จ อโหสิ ฯ กสิณารมฺมณํ รูปาวจรชฺฌานํ
รูปสญฺญา ฯ สญฺญาสีเสน เหตฺถ ฌานํ วุตฺตํ ฯ ตเทว จ
อุทฺธุมาตกปฏิภาคารมฺมณตฺตา อุทฺธุมาตกสญฺญาติ วุตฺตํ ฯ
[ ม. ป. 41 ส. ป. 286 ]

โสปากสามเณโร ภควตา ปุฏฺโฐ เอเต เทฺว รูปาวจรภาเวน
เอกตฺถา พฺยญฺชนเมว นานนฺติ อาห ฯ อารทฺธจิตฺโตติ
อาราธิตจิตฺโต ฯ ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทิอุปสมฺปทา อุปริ วิตฺถารโต
สยเมว อาวิภวิสฺสติ ฯ
[34] กลฺยาณปุถุชฺชนาทโยติ เอตฺถ พหุนฺนํ นานปฺปการานํ
สกฺกายทิฏฺฐิอาทีนํ อวิหตตฺตา ชเนติ ตาหิ วา ชนิโตติ ปุถุชฺชโน ฯ
กลฺยาโณ จ โส ปุถุชฺชโน จาติ กลฺยาณปุถุชฺชโน ฯ โส อาทิ
เยสํ โสตาปนฺนาทีนํ เต กลฺยาณปุถุชฺชนาทโย ฯ กลฺยาณคฺคหเณน
เจตฺถ อนฺธปุถุชฺชนํ นิวตฺเตติ ฯ ทฺวิธา หิ ปุถุชฺชนา อนฺธปุถุชฺชโน
กลฺยาณปุถุชฺชโนติ ฯ วุตฺตํ เหตํ
ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา
อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโนติ ฯ
[35] ตตฺถ เยสํ ขนฺธธาตุอายตนาทีสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวน-
*ธารณปจฺจเวกฺขณานิ นตฺถิ เต อนฺธปุถุชฺชนา ฯ เยสํ ตานิ
อตฺถิ เต กลฺยาณปุถุชฺชนา ฯ ภทฺราย ปญฺญาย ภทฺราย วิมุตฺติยาติ
โยเชตพฺพํ ฯ สีเลนาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธสีลํ ฯ สมาธีติ
วิปสฺสนาปาทกา อฏฺฐ สมาปตฺติโย ฯ ปญฺญาติ โลกิยโลกุตฺตร-
ญาณํ ฯ วิมุตฺตีติ อริยผลวิมุตฺติ ฯ วิมุตฺติญาณทสฺสนนฺติ เอกูน-
วีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณญาณํ ฯ ยถาสมฺภเวน เจตฺถ โยชนา
[ ม. ป. 41 ส. ป. 286-7 ]

เวทิตพฺพา ฯ กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส หิ สีลาทโย ตโยเอว สมฺภวนฺติ
อริยานํ ปน สพฺเพปิ สีลาทโย ฯ สาโร ภิกฺขูติปิ กลฺยาณปุถุชฺ-
ชนาทโยว วุตฺตาติ อาห เตหิเยว สีลสาราทีหีติอาทึ ฯ อถวา
นิปฺปริยายโต ขีณาสโวว สาโร ภิกฺขุ นามาติ อาห วิคตกิเลส-
เผคฺคุภาวโต วาติอาทึ ฯ โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลม-
ปฏิปทาย ปริปูริการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน
มตฺตญฺญู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ โพธิปกฺขิยานํ
ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ อชฺช วา เสฺว วา อญฺญตรํ
สามญฺญผลํ อธิคมิสฺสามีติ โสปิ วุจฺจติ สิกฺขตีติ เสกฺโขติ
อาห ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน สทฺธินฺติ ฯ สตฺต อริยาติ จตฺตาโร
มคฺคฏฺฐา เหฏฺฐิมา จ ตโย ผลฏฺฐาติ อิเม สตฺต อริยา ฯ
ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลาทิกา ติสฺโส สิกฺขา ฯ สิกฺขาสุ ชาโตติ
วา เสกฺโข ฯ อริยปุคฺคโล หิ อริยาย ชาติยา ชายมาโน สิกฺขาสุ
ชายติ น โยนิยํ ฯ สิกฺขนสีโลติ วา เสกฺโข ฯ ปุคฺคลาธิฏฺฐานาย
วา กถาย เสกฺขสฺส อยนฺติ อนญฺญสาธารณา มคฺคผลตฺตยธมฺมา
เสกฺขปริยาเยน วุตฺตา ฯ อเสกฺโขติ จ ยตฺถ เสกฺขภาวาสงฺกา
อตฺถิ ตตฺถายํ ปฏิเสโธติ โลกิยนิพฺพาเนสุ อเสกฺขภาวานาปตฺติ
ทฏฺฐพฺพา ฯ สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตา หิ สิกฺขา อตฺตโน ปฏิ-
ปกฺขกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺตา ปริสุทฺธา อุปกฺกิเลสานํ อารมฺมณภาวมฺปิ
[ ม. ป. 42 ส. ป. 287 ]

อนุปคมนโต เอเต สิกฺขาติ วตฺตุํ ยุตฺตา อฏฺฐสุปิ มคฺคผเลสุ
วิชฺชนฺติ ตสฺมา จตุมฺมคฺคเหฏฺฐิมผลตฺตยสมงฺคิโน วิย อรหตฺต-
ผลสมงฺคีปิ ตาสุ สิกฺขาสุ ชาโตติ ตํสมงฺคิโน อรหโต อิตเรสํ
วิย เสกฺขตฺเต สติ เสกฺขสฺส อยนฺติ สิกฺขา สีลํ เอตสฺสาติ จ
เสกฺโขติ วตฺตพฺโพ สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ อเสกฺโขติ ยถาวุตฺต-
เสกฺขภาวปฏิเสโธ กโต ฯ อรหตฺตผเล หิ ปวตฺตมานา สิกฺขา
ปรินิฏฺฐิตสิกฺขากิจฺจตฺตา น สิกฺขากิจฺจํ กโรนฺติ เกวลํ สิกฺขา-
ผลภาเวเนว ปวตฺตนฺติ ตสฺมา ตา น สิกฺขาวจนํ อรหนฺติ นาปิ
ตํสมงฺคี เสกฺขวจนํ น จ สิกฺขนสีโล สิกฺขาสุ ชาโตติ จ วตฺตพฺพตํ
อรหติ ฯ เหฏฺฐิมผเลสุ ปน สิกฺขา สกทาคามิมคฺควิปสฺสนาทีนํ
อุปนิสฺสยภาวโต สิกฺขากิจฺจํ กโรนฺตีติ สิกฺขาวจนํ อรหนฺติ ตํ-
สมงฺคิโน จ เสกฺขวจนํ สิกฺขนสีลา สิกฺขาสุ ชาตาติ จ วตฺตพฺพตํ
อรหนฺติ ฯ สิกฺขนฺตีติ เสกฺขาติ อปริโยสิตสิกฺขานํ ทสฺสิตตฺตา
น สิกฺขตีติ อเสกฺโขติ อิมินา ปริโยสิตสิกฺโข ทสฺสิโต น สิกฺขา-
รหิโตติ อาห เสกฺขธมฺเม อติกฺกมฺม ฯเปฯ ขีณาสโว อเสกฺโขติ
วุจฺจตีติ ฯ วุฑฺฒิปฺปตฺตสิกฺโข วา อเสกฺโข ฯ เอตสฺมึ หิ อตฺเถ
เสกฺขธมฺเมสุเอว ฐิตสฺส กสฺสจิ อริยสฺส อเสกฺขภาวาปตฺตีติ อรหตฺต-
มคฺคธมฺมา วุฑฺฒิปฺปตฺตา จ ยถาวุตฺเตหิ อตฺเถหิ เสกฺขาติ กตฺวา
ตํสมงฺคิโน อคฺคมคฺคฏฺฐสฺส อเสกฺขภาโว อาปนฺโนติ ฯ น
[ ม. ป. 42 ส. ป. 287 ]

ตํสทิเสสุ ตพฺโพหารโต ฯ อรหตฺตมคฺคโต หิ นินฺนานากรณํ
อรหตฺตผลํ ฐเปตฺวา ปริญฺญากิจฺจากรณํ วิปากภาวญฺจ ตสฺมา เตเอว
เสกฺขา อคฺคผลธมฺมภาวํ อาปนฺนาติ สกฺกา วตฺตุํ ฯ กุสลสุขโต
จ วิปากสุขํ สนฺตตรตาย ปณีตตรนฺติ วุฑฺฒิปฺปตฺตา จ เต
ธมฺมา โหนฺตีติ ตํสมงฺคี อเสกฺโขติ วุจฺจตีติ ฯ
[36] สพฺพนฺติเมน ปริยาเยนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ฯ
อุปสมฺปทากมฺมสฺส อธิการตฺตา ปญฺจวคฺคกรณีเยติ วุตฺตํ ฯ
ปญฺจนฺนํ วคฺโค สมูโหติ ปญฺจวคฺโค ฯ ปญฺจปริมาณยุตฺโต
วา วคฺโค ปญฺจวคฺโค ฯ เตน กตฺตพฺพํ กมฺมํ ปญฺจวคฺคกรณียํ ฯ
ยาวติกา ภิกฺขูติ ยตฺตกา ภิกฺขู ฯ กมฺมปฺปตฺตาติ กมฺมารหา
ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จ ฯ อุปสมฺปทากมฺมสฺส ปญฺจ-
วคฺคกรณียตฺตา ปญฺเจว ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา เอตฺตเกหิปิ กมฺม-
สิทฺธิโต ฯ อิตเร ฉนฺทารหา ฯ ญตฺติจตุตฺเถนาติ เอตฺถ กิญฺจาปิ
ญตฺติ สพฺพปฐมํ วุจฺจติ ติสฺสนฺนํ ปน อนุสาวนานํ อตฺถ-
พฺยญฺชนเภทาภาวโต อตฺถพฺยญฺชนภินฺนา ญตฺติ ตาสํ จตุตฺถาติ
กตฺวา ญตฺติจตุตฺถนฺติ วุจฺจติ ฯ พฺยญฺชนานุรูปเมว อฏฺฐกถายํ
ตีหิ อนุสาวนาหิ เอกาย จ ญตฺติยาติ วุตฺตํ ฯ อตฺถปฺปวตฺติกฺกเมน
ปน เอกาย ญตฺติยา ตีหิ อนุสาวนาหีติ วตฺตพฺพํ ฯ วตฺถุญตฺติ-
อนุสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตาติ เอตฺถ วตฺถูติ อุปสมฺปทา-
[ ม.ป. 42 ส. ป. 287-8 ]

อุปสมฺปทาเปกฺโข ปุคฺคโล ฯ โส ฐเปตฺวา โอนวีสติวสฺสํ อนฺติมวตฺถุํ
อชฺฌาปนฺนปุพฺพํ ปณฺฑกาทโย จ เอกาทส อภพฺพปุคฺคเล
เวทิตพฺโพ ฯ โอนวีสติวสฺสาทโย หิ เตรส ปุคฺคลา อุปสมฺปทาย
อวตฺถุ ฯ อิเม ปน ฐเปตฺวา อญฺญสฺมึ อุปสมฺปทาเปกฺเข สติ
อุปสมฺปทากมฺมํ วตฺถุสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม โหติ ฯ วตฺถุสงฺฆ-
ปุคฺคลญตฺตีนํ อปรามสนานิ ปจฺฉา ญตฺติฏฺฐปนญฺจาติ อิเม ตาว
ปญฺจ ญตฺติโทสา ฯ ตตฺถ อยํ อิตฺถนฺนาโมติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส
อกิตฺตนํ วตฺถุอปรามสนํ นาม ฯ สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆติ
เอตฺถ สุณาตุ เม ภนฺเตติ วตฺวา สงฺโฆติ อภณนํ สงฺฆอปรามสนํ
นาม ฯ อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโขติ อุปชฺฌายสฺส อกิตฺตนํ
ปุคฺคลอปรามสนํ นาม ฯ สพฺเพน สพฺพํ ญตฺติยา อนุจฺจารณํ
ญตฺติอปรามสนํ นาม ฯ ปฐมํ กมฺมวาจํ นิฏฺฐาเปตฺวา เอสา
ญตฺตีติ วตฺวา ขมติ สงฺฆสฺสาติ เอวํ ญตฺติกิตฺตนํ ปจฺฉา ญตฺติฏฺฐปนํ
นาม ฯ อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย ญตฺติยา สมฺปนฺนํ
ญตฺติสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม ฯ วตฺถุสงฺฆปุคฺคลานํ อปรามสนานิ
สาวนาย หาปนํ อกาเล สาวนนฺติ อิเม ปญฺจ อนุสาวนโทสา ฯ
ตตฺถ วตฺถาทีนํ อปรามสนานิ ญตฺติยํ วุตฺตสทิสาเนว ฯ ตีสุ ปน
อนุสาวนาสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอเตสํ อปรามสนํ อปรามสนเมว ฯ
สพฺเพน สพฺพํ ปน กมฺมวาจํ อวตฺวา จตุกฺขตฺตุํ ญตฺติกิตฺตนเมว
[ ม. ป. 42 ส.ป. 288 ]

อถวา ปน กมฺมวาจนฺตเร อกฺขรสฺส วา ปทสฺส วา อนุจฺจารณํ
วา ทุรุจฺจารณํ วา สาวนาย หาปนํ นาม ฯ สาวนาย อโนกาเส
ปฐมํ ญตฺตึ อฏฺฐเปตฺวา อนุสาวนกรณํ อกาเล สาวนํ นาม ฯ
อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย อนุสาวนาย สมฺปนฺนํ อนุสาวน-
สมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม ฯ วิปตฺติสีมาลกฺขณํ สมติกฺกนฺตาย ปน
สีมาย กตํ สีมาสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม ฯ ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺ-
ปตฺตา เตสํ อนาคมนํ ฉทฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อนาหรณํ สมฺมุขี-
ภูตานํ ปฏิกฺโกสนนฺติ อิเม ปน ตโย ปริสโทสา ฯ เตหิ วิมุตฺตาย
ปริสาย กตํ ปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม ฯ อุปสมฺปทากมฺมวาจา-
สงฺขาตํ ภควโต วจนํ อุปสมฺปทากมฺมกรณสฺส การณตฺตา ฐานํ ฯ
ยถา จ ตํ กตฺตพฺพนฺติ ภควตา อนุสิฏฺฐํ ตถา กตตฺตา ตทนุจฺฉวิกํ
ยถาวุตฺตํ อนูนํ ญตฺติอนุสาวนํ อุปฺปฏิปาฏิยา จ อวุตฺตํ
ฐานารหํ ฯ ยถา กตฺตพฺพนฺติ หิ ภควตา วุตฺตํ ตถา อกเต
อุปสมฺปทากมฺมสฺส กรณํ น โหตีติ น ตํ ฐานารหํ ฯ เตนาห
การณารเหน สตฺถุสาสนารเหนาติ ฯ อิมินา ญตฺติอนุสาวนสมฺปตฺติโย
กถิตาติ เวทิตพฺพา ฯ สมคฺเคน สงฺเฆนาติ อิมินา ปน
ปริสสมฺปตฺติ กถิตาว ฯ อกุปฺเปนาติ อิมินา ปาริเสสโต
วตฺถุสีมาสมฺปตฺติโย กถิตาติ เวทิตพฺพา ฯ อฏฺฐกถายํ ปน
อกุปฺปลกฺขณํ เอกตฺถ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ อกุปฺเปนาติ อิมสฺส
[ ม. ป. 42 ส. ป. 288 ]

วตฺถุญตฺติอนุสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ
อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตํ อุปคเตนาติ อตฺโถ วุตฺโต ฯ เกจิ ปน ฐานา-
รเหนาติ เอตฺถ น หตฺถจฺฉินฺโน ปพฺพาเชตพฺโพติอาทิ สตฺถุสาสนํ
ฐานนฺติ วทนฺติ ฯ ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนาติ อิมสฺมึ อธิกาเร
ปสงฺคโต อาหริตฺวา ยํ กมฺมลกฺขณํ สพฺพอฏฺฐกถาสุ ปปญฺจิตํ
ตํ ยถา อาคตฏฺฐาเนเยว ทสฺเสตุกาโม อิธ ตสฺส อวจเน ตตฺเถว
วจเน จ ปโยชนํ ทสฺเสตุํ อิมสฺมึ ปน ฐาเน ฐตฺวาติอาทิมาห ฯ
อฏฺฐสุ อุปสมฺปทาสุ เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทา สรณคมนอุปสมฺปทา
โอวาทปฏิคฺคหณอุปสมฺปทา ปญฺหาพฺยากรณอุปสมฺปทาติ อิมาหิ
จตูหิ อุปสมฺปทาหิ อุปสมฺปนฺนานํ โลกวชฺชสิกฺขาปทวีติกฺกเม
อภพฺพตฺตา ครุธมฺมปฏิคฺคหณอุปสมฺปทา ทูเตนอุปสมฺปทา อฏฺฐ-
วาจิกาอุปสมฺปทาติ อิมาสญฺจ ติสฺสนฺนํ อุปสมฺปทานํ ภิกฺขุนีนํเยว
อนุญฺญาตตฺตา ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺโน คหิโตติ
เวทิตพฺโพ ฯ ตถาหิ เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทา อนฺติมภวิกานํเยว สรณ-
คมนอุปสมฺปทา ปริสุทฺธานํ โอวาทปฏิคฺคหณปญฺหาพฺยากรณ-
อุปสมฺปทา มหากสฺสปโสปากานํ ฯ น จ เต ภพฺพา ปาราชิกาทิ-
โลกวชฺชํ อาปชฺชิตุํ ฯ ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทโย จ ภิกฺขุนีนํเยว ฯ
อยญฺจ ภิกฺขุ ตสฺมา เอตฺถ ญตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปนฺโนว คหิโตติ
เวทิตพฺโพ ฯ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ ปน สิกฺขาปเทสุ อญฺเญปิ เอหิ

ภิกฺขุอุปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนาทโย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ฯ เตปิ หิ
สหเสยฺยาทิปณฺณตฺติวชฺชํ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติเยว ฯ ยทิ เอวํ
ปณฺณตฺติวชฺเชสุปิ สิกฺขาปเทสุ อยํ อิมสฺมึ เอตฺถ อธิปฺเปโต
ภิกฺขูติ ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺโน กสฺมา วุตฺโตติ ฯ
สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหตฺตา สพฺพกาลิกตฺตา จ ฯ เอหิภิกฺขุ-
อุปสมฺปนฺนาทโย หิ น สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหา อสพฺพกาลิกา
จ ฯ ตถา หิ อฏฺฐสุ อุปสมฺปทาสุ ญตฺติจตุตฺถกมฺมอุปสมฺปทา
ทูเตนอุปสมฺปทา อฏฺฐวาจิกาอุปสมฺปทาติ อิมา ติสฺโสเยว ถาวรา ฯ
เสสา พุทฺเธ ธรมาเนเยว อเหสุํ ฯ เตเนว จ ภิกฺขุนีวิภงฺเคปิ ตตฺร
ยายํ ภิกฺขุนี สมคฺเคน อุภโตสงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน
ฐานารเหน อุปสมฺปนฺนา อยํ อิมสฺมึ เอตฺถ อธิปฺเปตา ภิกฺขุนีติ ฯ
ทูเตนอุปสมฺปทาย อฏฺฐวาจิกาอุปสมฺปทาย จ อุปสมฺปนฺนํ อนฺโต-
กตฺวา อุภโตสงฺเฆน ญตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุนี
วุตฺตา ฯ น ครุธมฺมปฏิคฺคหณอุปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนา ตสฺสา
อุปสมฺปทาย ปาฏิปุคฺคลิกภาวโต อสพฺพกาลิกตฺตา ฯ ครุธมฺม-
ปฏิคฺคหณอุปสมฺปทา หิ มหาปชาปติยาเอว อนุญฺญาตตฺตา ปาฏิ-
ปุคฺคลิกาติ ตสฺมา สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหํ สพฺพกาลิกาย
ญตฺติจตุตฺถกมฺมอุปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนเมว คเหตฺวา สพฺพสิกฺขา-
ปทานิ ปญฺญตฺตานีติ คเหตพฺพํ ฯ ยทิ เอวํ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ
[ ม. ป. 42 ส. ป. 288 ]

สิกฺขาปเทสุ จ เอหิภิกฺขุอุปสมฺปนฺนาทีนมฺปิ สงฺคโห กถํ วิญฺญาย-
ตีติ ฯ อตฺถโต อาปนฺนตฺตา ฯ ตถา หิ เทฺว ปุคฺคลา อภพฺพา
อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ เทฺว ปุคฺคลา
ภพฺพา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จาติ สามญฺญโต
วุตฺตตฺตา เอหิภิกฺขูปสมฺปนฺนาทโยปิ อสญฺจิจฺจ อสติยา อจิตฺตกํ
ปณฺณตฺติวชฺชํ สหเสยฺยาทิอาปตฺตึ อาปชฺชนฺตีติ อตฺถโต อาปนฺนนฺติ
อยเมตฺถ สาโร ฯ ยํ ปเนตฺถ อิโต อญฺญถา เกนจิ ปปญฺจิตํ
น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ ฯ นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสน ฯ
อภิลาปวเสนาติ โวหารวเสน ฯ อนุปฺปนฺนาย กมฺมวาจายาติ
อนุปฺปนฺนาย ญตฺติจตุตฺถกมฺมวาจาย ฯ คุณวเสนาติ สีลาทิตํตํคุณ-
โยคโต ฯ เอตฺถ จ ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขูติ
นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํ ฯ
[37] สิกฺขิตพฺพาติ อาเสวิตพฺพา ฯ อุตฺตมนฺติ วิสิฏฺฐํ ฯ
อธิสีลาทีสุ วิชฺชมานาสุ สีลาทีหิปิ ภวิตพฺพํ ฯ ยถา หิ โอมกตรปฺ-
ปมาณํ ฉตฺตํ วา ธชํ วา อุปาทาย อติเรกปฺปมาณํ อติฉตฺตํ
อติธโชติ วุจฺจติ เอวมิหาปิ อนุกฺกฏฺฐสีลํ อุปาทาย อธิสีเลน
ภวิตพฺพํ ตถา อนุกฺกฏฺฐํ จิตฺตํ ปญฺญญฺจ อุปาทาย อธิจิตฺเตน
อธิปญฺญาย จ ภวิตพฺพนฺติ มนสิกตฺวา สีลาทึ สรูปโต วิภาเวตุ-
กาโม กตมํ ปเนตฺถ สีลนฺติอาทิมาห ฯ อฏฺฐงฺคสีลํ ทสงฺค-
[ ม. ป. 42 ส. ป. 288-9 ]

สีเลเยว อนฺโตคธตฺตา วิสุํ อคฺคเหตฺวา ปญฺจงฺคทสงฺคสีลนฺติ
เอตฺตกเมว วุตฺตํ ฯ ปาฏิโมกฺขสํวรสีลนฺติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน
ทุวิธํ วินยปิฏกปริยาปนฺนํ สิกฺขาปทสีลํ ฯ ตํ หิ โย นํ ปาติ
รกฺขติ ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขนฺติ
วุจฺจติ ฯ สํวรณํ สํวโร กายวาจาหิ อวีติกฺกโม ฯ ปาติโมกฺขํ
เอว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร ฯ โสเอว สีลนฏฺเฐน สีลนฺติ
ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ฯ อปโร นโย ฯ กิเลสานํ พลวภาวโต ปาป-
กิริยาย สุกรภาวโต ปุญฺญกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ
อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี ปุถุชฺชโน ฯ อนิจฺจตาย วา ภวาทีสุ
กมฺมเวคุกฺขิตฺโต ฆฏิยนฺตํ วิย อนวฏฺฐาเนน ปริพฺภมนโต คมน-
สีโลติ ปาตี ฯ มรณวเสน วา ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย
อตฺตภาวสฺส ปาตนสีโลติ ปาตี ฯ สตฺตสนฺตาโน จิตฺตเมว วา ฯ
ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต โมกฺเขตีติ ปาฏิโมกฺขํ ฯ จิตฺตสฺส หิ
วิโมกฺเขน สตฺโต วิมุตฺโตติ วุจฺจติ ฯ วุตฺตํ หิ จิตฺตโวทานา
วิสุชฺฌนฺตีติ อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺตนฺติ จ ฯ อถวา
อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาตี ฯ
อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวิตํ สํสริตนฺติ
หิ วุตฺตํ ฯ ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสงฺกิเลสตฺตยโต
โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโข ฯ กณฺฐกาโฬติอาทีนํ วิยสฺส
[ ม. ป. 42 ส. ป. 289-990 ]

สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพา ฯ อถวา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขหีติ
ปาติ จิตฺตํ ฯ วุตฺตํ หิ จิตฺเตน นียติ โลโก จิตฺเตน ปริกสฺสตีติ ฯ
ตสฺส ปาติโน โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโข ฯ ปตติ วา
เอเตน อปายทุกฺเข สํสารทุกฺเข จาติ ปาติ ตณฺหาสงฺกิเลโส ฯ
วุตฺตํ หิ ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ ตณฺหาทุติโย ปุริโสติ จ
อาทิ ฯ ตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข ฯ อถวา ปตติ
เอตฺถาติ ปาติ ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ ฯ วุตฺตํ หิ
ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน ฉสุ กุพฺพติ สนฺถวนฺติ ฯ ตโต ฉ
อชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข ฯ
อถวา ปาโต วินิปาโต อสฺส อตฺถีติ ปาตี สํสาโร ฯ ตโต
โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข ฯ อถวา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร
ภควา ปตีติ วุจฺจติ ฯ มุจฺจติ เอตนาติ โมกฺโข ฯ ปติโน
โมกฺโข เตน ปญฺญตฺตตฺตาติ ปติโมกฺโข ฯ ปติโมกฺโขเอว
ปาติโมกฺโข ฯ สพฺพคุณานํ วา มูลภาวโต อุตฺตมฏฺเฐน ปติ จ
โส ยถาวุตฺเตน อตฺเถน โมกฺโข จาติ ปติโมกฺโข ฯ ปติโมกฺโขเอว
ปาติโมกฺโข ฯ ตถา หิ วุตฺตํ ปาฏิโมกฺขนฺติ มุขเมตํ ปมุขเมตนฺติ
วิตฺถาโร ฯ อถวา ปอิติ ปกาเร อตีติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต ฯ
ตสฺมา ปกาเรหิ อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺโข ฯ อิทํ หิ
สีลํ สยํ ตทงฺควเสน สมาธิสหิตํ ปญฺญาสหิตญฺจ วิกฺขมฺภนวเสน
[ ม. ป. 42 ส. ป. 290 ]

สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ ปาติโมกฺโข ฯ ปฏิ
ปฏิ โมกฺโขติ วา ปฏิโมกฺโข ฯ ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต
ปจฺเจกํ โมกฺโขติ อตฺโถ ฯ ปฏิโมกฺโขเอว ปาฏิโมกฺโข ฯ
โมกฺโข วา นิพฺพานํ ฯ ตสฺส โมกฺขสฺส ปฏิพิมฺพภูโตติ
ปฏิโมกฺโข ฯ สีลสํวโร หิ สุริยสฺส อรุณุคฺคมนํ วิย นิพฺพานสฺส
อุทยภูโต ตปฺปฏิภาโค จ ยถารหํ กิเลสนิพฺพาปนโต ฯ
ปฏิโมกฺโขเยว ปาฏิโมกฺโข ฯ ปฏิวตฺตติ โมกฺขาภิมุขนฺติ วา
ปฏิโมกฺขํ ฯ ปฏิโมกฺขเมว ปาฏิโมกฺขนฺติ เอวนฺตาเวตฺถ ปาฏิโมกฺข-
สทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ
[38] สํวรติ ปิทหติ เอเตนาติ สํวโร ฯ ปาฏิโมกฺขเมว
สํวโร ปาฏิโมกฺขสํวโร ฯ โสเอว สีลํ ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ ฯ
อตฺถโต ปเนตํ วีติกฺกมิตพฺพโต วิรติโย เจตนา จ ฯ อธิสีลนฺติ
วุจฺจตีติ อนวเสสกายิกวาจสิกสํวรภาวโต จ มคฺคสีลสฺส ปทฏฺฐาน-
ภาวโต จ ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ อธิกํ วิสิฏฺฐํ สีลนฺติ อธิสีลนฺติ
วุจฺจติ ฯ ปชฺโชตานนฺติ อาโลกานํ ฯ นนุ จ ปจฺเจกพุทฺธาปิ
ธมฺมตาวเสน ปาฏิโมกฺขสํวรสีเลน สมนฺนาคตาว โหนฺติ เอวํ
สติ กสฺมา พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตติ น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ
นิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ อาห น หิ ตํ ปญฺญตฺตึ อุทฺธริตฺวาติอาทึ ฯ
กิญฺจาปิ ปจฺเจกพุทฺธา ปาฏิโมกฺขสํวรสีลสมนฺนาคตา โหนฺติ น
[ ม. ป. 42 ส.ป. 290 ]

ปน เตสํ วเสน วิตฺถาริกํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโย ฯ อิมสฺมึ
วตฺถุสฺมึ อิมสฺมึ วีติกฺกเม อิทํ นาม โหตีติ ปญฺญาปนํ อญฺเญสํ
อวิสโย พุทฺธานํเยว เอส วิสโย พุทฺธานํ พลนฺติ อาห พุทฺธาเอว
ปนาติอาทึ ฯ โลกิยสีลสฺส อธิสีลภาโว ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว
ตํ ทสฺเสตุํ ปาฏิโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ
อธิสีลนฺติ วุตฺตํ ฯ น หิ ตํ สมาปนฺโน ภิกฺขูติ คหฏฺเฐสุ
โสตาปนฺนานํ สทารวีติกฺกมสมฺภวโต วุตฺตํ ฯ ตถา หิ เต สปุตฺตทารา
อคารํ อชฺฌาวสนฺติ ฯ สมาทปนํ สมาทานญฺจาติ อญฺเญสํ
สมาทปนํ สยํ สมาทานญฺจ ฯ อธิจิตฺตนฺติ วุจฺจตีติ มคฺคสมาธิสฺส
อธิฏฺฐานภาวโต อธิจิตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ
กิญฺจาปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺฐสมาปตฺติจิตฺตํ โหติเยว
น ปน เต ตตฺถ อญฺเญ สมาทาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ น เตสํ วเสน
วิตฺถาริกํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโย ฯ วิปสฺสนาปญฺญายปิ
อธิปญฺญตาสาธเน น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ วจนํ อิมินาว
อธิปฺปาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ โลกิยจิตฺตสฺส อธิจิตฺตา
ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว
อธิจิตฺตนฺติ อาห ฯ ตํ ปน อิธ อนธิปฺเปตนฺติ อิมินา อฏฺฐกถา-
วจเนน โลกิยจิตฺตวเสน อธิจิตฺตสิกฺขาปิ อิธ อธิปฺเปตาติ
วิญฺญายติ ฯ น หิ ตํ สมาปนฺโน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตีติ จ
[ ม. ป. 42 ส. ป. 290 ]

อิมินา โลกิยอธิจิตฺตํ สมาปนฺโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตีติ อาปนฺนํ ฯ
อธิปญฺญานิทฺเทเส จ ตโตปิ จ มคฺคผลปญฺญาว อธิปญฺญาติ
วตฺวา สา ปน อิธ อนธิปฺเปตา น หิ ตํ สมาปนฺโน ภิกฺขุ
เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตีติ วุตฺตตฺตา โลกิยปญฺญาวเสน อธิปญฺญา-
สิกฺขายปิ อิธาธิปฺเปตภาโว ตํ สมาปนฺนสฺส เมถุนธมฺมปฏิเสวนญฺจ
อฏฺฐกถายํ อนุญฺญาตนฺติ วิญฺญายติ ฯ อิทญฺจ สพฺพํ ตตฺร ยายํ
อธิสีลสิกฺขา อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขาติ อิมาย ปาลิยา
น สเมติ ฯ อยํ หิ ปาลิ อธิสีลสิกฺขาว อิธาธิปฺเปตา น อิตราติ
ทีเปติ ฯ ตสฺมา ปาลิยา อฏฺฐกถาย จ เอวมธิปฺปาโย เวทิ-
ตพฺโพ ฯ โลกิยอธิจิตฺตอธิปญฺญาสมาปนฺนสฺส ตถารูปปจฺจยํ ปฏิจฺจ
เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิสฺสามีติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตโต อธิจิตฺตโต
อธิปญฺญาโต จ ปริหานิ สมฺภวตีติ ตํ ทฺวยํ สมาปนฺเนน น
สกฺกา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุนฺติ ปาลิยํ อธิสีลสิกฺขาว วุตฺตา ฯ
อธิสีลสิกฺขํ หิ ยาว วีติกฺกมํ น กโรติ ตาว สมาปนฺโนว
โหติ น หิ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ปาฏิโมกฺขสํวรสีลํ ภินฺนํ นาม
โหตีติ ฯ อฏฺฐกถายํ ปน โลกิยอธิจิตฺตโต อธิปญฺญาโต จ
ปริหายิตฺวาปิ ภิกฺขุโน เมถุนธมฺมปฏิเสวนํ กทาจิ ภเวยฺยาติ ตํ ทฺวยํ
อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา มคฺคผลธมฺมานํ อกุปฺปสภาวตฺตา ตํ สมาปนฺนสฺส
ภิกฺขุโน ตโต ปริหายิตฺวา เมถุนธมฺมปฏิเสวนํ นาม น กทาจิ
[ ม. ป. 42 ส. ป. 290 ]

สมฺภวตีติ โลกุตฺตราธิจิตฺตาธิปญฺญานํเยว ปฏิกฺเขโป กโตติ
เวทิตพฺโพ ฯ อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ ยิฏฺฐนฺติ อาทินยปฺปวตฺตนฺติ อิมินา
ตตฺถ กตมํ กมฺมสฺสกตาญาณํ อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ ยิฏฺฐํ อตฺถิ
หุตํ อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก อตฺถิ อยํ โลโก
อตฺถิ ปรโลโก อตฺถิ มาตา อตฺถิ ปิตา อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา
อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมาปฏิปนฺนา เย
อิมญฺจ โลกํ ปรญฺจ โลกํ สยํ อภิญฺญา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตีติ
ยา เอวรูปา ปญฺญา ปชานนา อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺฐิ
อิทํ วุจฺจติ กมฺมสฺสกตาญาณํ ฐเปตฺวา สจฺจานุโลมิกญาณํ
สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปญฺญา กมฺมสฺสกตาญาณนฺติ อิมํ
วิภงฺคปาลึ สงฺคณฺหาติ ฯ ตตฺถ อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ ทินฺนปจฺจยา
ผลํ อตฺถีติ อิมินา อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ ทินฺนนฺติ จ
เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตํ ฯ ยิฏฺฐนฺติ มหายาโค สพฺพสาธารณํ
มหาทานนฺติ อตฺโถ ฯ หุตนฺติ ปโหนกสกฺกาโร อธิปฺเปโต ฯ
อตฺถิ มาตา อตฺถิ ปิตาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิ-
ปตฺตีนํ ผลสมฺภโว วุตฺโต ฯ อิทํ วุจฺจตีติ ยํ ญาณํ อิทํ กมฺมํ
สกํ อิทํ โน สกนฺติ ชานาติ อิทํ กมฺมสฺสกตาญาณํ นาม
วุจฺจตีติ อตฺโถ ฯ ตตฺถ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ
ติวิธํ มโนทุจฺจริตนฺติ อิทํ น สกกมฺมํ นาม ฯ ตีสุ ทฺวาเรสุ
[ ม. ป. 42 ส.ป. 270 ]

ทสวิธมฺปิ สุจริตํ สกกมฺมํ นาม ฯ อตฺตโน วาปิ โหตุ ปรสฺส
วา สพฺพมฺปิ อกุสลํ น สกกมฺมํ นาม ฯ กสฺมา ฯ อตฺถ-
ภญฺชนโต อนตฺถชนนโต จ ฯ อตฺตโน วา โหตุ ปรสฺส วา
สพฺพมฺปิ กุสลํ สกกมฺมํ นาม ฯ กสฺมา ฯ อนตฺถภญฺชนโต
อตฺถชนนโต จ ฯ เอวํ ชานนสมตฺเถ อิมสฺมึ กมฺมสฺสกตาญาเณ
ฐตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา สีลํ ปูเรตฺวา อุโปสถํ สมาทยิตฺวา
สุเขน สุขํ สมฺปตฺติยา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา นิพฺพานํ ปตฺตานํ
สตฺตานํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิ ฯ ฐเปตฺวา สจฺจานุโลมิกญาณนฺติ
มคฺคสจฺจสฺส ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกนฺติ
ลทฺธนามํ วิปสฺสนาญาณํ ฐเปตฺวา อวเสสา สพฺพาปิ สาสวา
กุสลา ปญฺญา กมฺมสฺสกตาญาณเมวาติ อตฺโถ ฯ ติลกฺขณา-
การปริจฺเฉทกนฺติ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยสฺส หุตฺวา อภาวาทิอาการ-
ปริจฺฉินฺทนกํ ฯ อธิปญฺญาติ วุจฺจตีติ มคฺคปญฺญาย อธิฏฺฐาน-
ภาวโต วิปสฺสนาญาณํ อธิปญฺญาติ วุจฺจติ ฯ
กลฺยาณการี กลฺยาณํ ปาปการี จ ปาปกํ
อนุโภติ ทฺวยํ เจตํ อนุพนฺธํ หิ การกนฺติ
เอวํ อตีเต อนาคเต จ วฏฺฏมูลกทุกฺขสลฺลกฺขณวเสน สํเวควตฺถุ-
กาย วิมุตฺติอากงฺขาย ปจฺจยภูตา กมฺมสฺสกตาปญฺญา อธิปญฺญา-
ติปิ วทนฺติ ฯ โลกิยปญฺญาย อธิปญฺญาภาโว ปริยาเยนาติ
[ ม. ป. 42 ส. ป. 291 ]

นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ตโตปิ จ มคฺคผลปญฺญาว อธิ-
ปญฺญาติ วุตฺตํ ฯ
[39] สห อาชีวนฺติ เอตฺถาติ สาชีโวติ สพฺพํ สิกฺขาปทํ
วุตฺตนฺติ อาห สพฺพมฺปิ ฯเปฯ ตสฺมา สาชีวนฺติ วุจฺจตีติ ฯ ตตฺถ
สิกฺขาปทนฺติ นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยญฺชนกาโยติ
วุตฺตํ ภควโต วจนสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ ฯ สภาควุตฺติโนติ สมาน-
วุตฺติกา สทิสปฺปวตฺติกาติ อตฺโถ ฯ ตสฺมึ สิกฺขตีติ เอตฺถ
อาเธยฺยาเปกฺขตฺตา อธิกรณสฺส กิมาเธยฺยมเปกฺขิตฺวา ตสฺมินฺติ อธิ-
กรณํ นิทฺทิฏฺฐนฺติ อาห ตํ สิกฺขาปทํ จิตฺตสฺส อธิกรณํ กตฺวาติ ฯ
ตํ สาชีวสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ ยถา สิกฺขาปทํ นุ โข สิกฺขามิ น
สิกฺขามีติ เอวมฺปวตฺติวเสน สิกฺขาปทวิสยตฺตา ตทาเธยฺยภูตสฺส
จิตฺตสฺส อธิกรณํ กตฺวาติ อตฺโถ ฯ นนุ จ สิกฺขาสาชีวสมา-
ปนฺโนติ อิมสฺส ปทภาชนํ กโรนฺเตน ยํ สิกฺขํ สาชีวญฺจ
สมาปนฺโน ตทุภยํ ทสฺเสตฺวา เตสุ สิกฺขติ เตน วุจฺจติ
สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ วตฺตพฺพํ สิยา เอวมวตฺวา ตสฺมึ สิกฺขติ
เตน วุจฺจติ สาชีวสมาปนฺโนติ เอตฺตกเมว กสฺมา วุตฺตนฺติ
อนฺโตลีนโจทนํ สนฺธายาห นเกวลญฺจายเมตสฺมินฺติอาทึ ฯ ตสฺสา
จ สิกฺขายาติ ตสฺสา อธิสีลสงฺขาตาย สิกฺขาย ฯ สิกฺขํ ปริ-
ปูเรนฺโตติ สีลสํวรํ ปริปูเรนฺโต วาริตฺตสีลวเสน วิรติสมฺปยุตฺต-
[ ม. ป. 43 ส. ป. 291 ]

เจตนํ จาริตฺตสีลวเสน วิรติวิปฺปยุตฺตเจตนญฺจ อตฺตนิ ปวตฺ-
เตนฺโตติ อตฺโถ ฯ ตสฺมิญฺจ สิกฺขาปเท อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตีติ
นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยญฺชนกาโยติ เอวํ วุตฺตํ
ภควโต วจนสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตสฺมึ
ยถาวุตฺตสิกฺขาปเท สิกฺขตีติ อตฺโถ ฯ สีลสํวรปูรณํ สาชีวานติกฺก-
มนญฺจาติ อิทเมว จ ทฺวยํ อิธ สิกฺขนํ นามาติ อธิปฺปาโย ฯ
ตตฺถ สาชีวานติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโย ฯ สาชีวานติกฺก-
มนโต หิ ยาว มคฺคา สิกฺขา ปาริปูรี โหติ ฯ อปิเจตฺถ สิกฺขํ
ปริปูเรนฺโต สิกฺขตีติ อิมินา วิรติเจตนาสงฺขาตสฺส สีลสํวรสฺส
วิเสสโต สนฺตาเน ปวตฺตกาโลว คหิโต ฯ อวีติกฺกมนฺโต สิกฺข-
ตีติ อิมินา ปน อปฺปวตฺตกาโลปิ ฯ สิกฺขํ หิ ปริปูรณวเสน
อตฺตนิ ปวตฺเตนฺโตปิ นิทฺทาทิวเสน อปฺปวตฺเตนฺโตปิ วีติกฺกมาภาวา
อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตีติ วุจฺจติ ฯ
[40] อปจฺจกฺขาย อปจฺเจกฺขายาติ อุภยถาปิ ปาโฐติ ตีสุปิ
คณฺฐิปเทสุ วุตฺตํ ฯ ทุพฺพลฺเย อาวิกเตปีติ ยนฺนูนาหํ พุทฺธํ
ปจฺจกฺเขยฺยนฺติอาทินา ทุพฺพลภาเว ปกาสิเตปิ ฯ สิกฺขาย ปน
ปจฺจกฺขาตายาติ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา สิกฺขาย ปจฺจกฺ-
ขาตาย ฯ ยสฺมา ทิรตฺตวจเน คหิเต เตน ปุริมปจฺฉิมปทานิ
สํสิลิฏฺฐานิ โหนฺติ น ตสฺมึ อคฺคหิเต ตสฺมา ทิรตฺตวจเนน
[ ม. ป. 43 ส.ป. 291-2 ]

พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตามตฺตเมว ปโยชนนฺติ อาห พฺยญฺชนสิลิฏฺฐตา-
ยาติ ฯ มุขารูฬฺหตายาติ ยสฺมา เอวรูปํ วจนํ โลกสฺส มุขมา-
รูฬฺหํ ตสฺมาติ อตฺโถ ฯ พฺยญฺชนํ สมฺปาเทตีติ ตสฺส วิสุํ
อตฺถาภาวโต วุตฺตเมวตฺถํ อญฺญปเทน ทีเปนฺโต พฺยญฺชนํ
สมฺปาเทติ ฯ วุตฺตเมวตฺถํ การเณน วิภาเวนฺโต อาห ปริวาริก-
ปทวิรหิตํ หีติอาทึ ฯ อตฺถทีปกํ ปทํ อตฺถปทํ ฯ สิกฺขา-
ปจฺจกฺขานสฺสาติ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานวจนสฺส ฯ
พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทีสุ เอวํ โข ภิกฺขเว ทุพฺพลฺยาวิกมฺมญฺเจว
โหติ สิกฺขา จ ปจฺจกฺขาตาติ วุตฺตตฺตา อุภยมฺปิ โหตีติ อาห
เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ อตฺโถ โหตีติ ฯ กิญฺจาปิ พุทฺธํ ปจฺจกฺ-
ขามีติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานวจนสฺส ทุพฺพลฺยาวิกมฺมปทตฺโถ น
โหติ ตถาปิ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ วุตฺเต สิกฺขาปริปูรเณ ทุพฺพล-
ภาวสฺสปิ คมฺยมานตฺตา สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยา-
วิกมฺมํ อตฺโถ โหตีติ วุตฺตํ ฯ นํ สนฺธายาติ นํ อตฺถภูตํ ทุพฺพลฺยา-
วิกมฺมํ สนฺธาย ฯ
[41] วิเสสาวิเสสนฺติ เอตฺถ เยน ทุพฺพลฺยาวิกมฺมเมว โหติ
น สิกฺขาปจฺจกฺขานํ ตตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขานทุพฺพลฺยาวิกมฺมานํ
อตฺถิ วิเสโส เยน ปน สิกฺขาปจฺจกฺขานญฺเจว ทุพฺพลฺยาวิกมฺ-
มญฺจ โหติ ตตฺถ เนวตฺถิ วิเสโสติ เวทิตพฺพํ ฯ กฐ กิจฺฉ-
[ ม. ป. 43 ส. ป. 293-4 ]

ชีวเนติ ธาตูสุ ปฐิตตฺตา วุตฺตํ กิจฺฉชีวิกปฺปตฺโตติ ฯ อุกฺกณฺฐนํ
อุกฺกณฺฐา กิจฺฉชีวิกา ฯ ตํ อิโต ปตฺโตติ อุกฺกณฺฐิโต ฯ อิโตติ
อิโต ฐานโต อิโต วิหารโต วา ฯ เอตฺถาติ คนฺตุมิจฺฉิตํ ปเทสํ
วทติ ฯ อนภิรติยา ปีฬิโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต หุตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา
อุทฺธมุโข อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต อาหิณฺฑตีติ อาห อุทฺธํ กณฺฐํ
กตฺวา วิหรมาโนติ ฯ อฏฺฏิยมาโนติ เอตฺถ อฏฺฏมิว อตฺตานมา-
จรตีติ อฏฺฏิยตีติ อฏฺฏิยสทฺทสฺส อนฺโตคธอุปมานภูตกมฺมตฺตา
อุปเมยฺยภูเตน อตฺตนาว สกมฺมกตฺตํ น ภิกฺขุภาเวนาติ อาห
ภิกฺขุภาวนฺติ ภิกฺขุภาเวนาติ ฯ น หิ โส ภิกฺขุภาวํ อฏฺฏมิว อาจรติ
กิญฺจรหิ อตฺตานํ ตสฺมา ภิกฺขุภาเวน กรณภูเตน อตฺตานํ
อฏฺฏิยมาโนติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพติ อาห กรณตฺเถ อุป-
โยควจนนฺติ ฯ กณฺเฐ อาลคฺเคน อฏฺฏิเยยฺยาติ เอตฺถ ปน กรณตฺ-
เถเยว กรณวจนนฺติ อาห ยถาลกฺขณํ กรณวจเนเนว วุตฺตนฺติ ฯ
กตฺตุอตฺเถ วา อุปโยควจนํ ทฏฺฐพฺพนฺติ อาห เตน วา ภิกฺขุ-
ภาเวนาติอาทึ ฯ เตน กตฺตุภูเตน ภิกฺขุภาเวนาติ อตฺโถ ฯ
อิมสฺมึ ปนตฺเถ อฏฺฏํ กโรตีติ อฏฺฏิยตีติ อฏฺฏิยสทฺทํ นิปฺผา-
เทตฺวา ตโต กมฺมนิ มานสทฺเท กเต อฏฺฏิยมาโนติ ปทสิทฺธิ
เวทิตพฺพา ฯ เตเนวาห อฏฺฏิยมาโน ปีฬิยมาโนติ ฯ ชิคุจฺฉ-
มาโนติ อิมินา ปน สมฺพนฺเธ กริยมาเน ภิกฺขุภาวนฺติ อุปโยคตฺเถ-
[ ม. ป. 43 ส.ป. 293-4 ]

เอว อุปโยควจนนฺติ อาห อสุจึ วิย ตํ ชิคุจฺฉนฺโตติ ฯ ตํ
ภิกฺขุภาวํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อตฺโถ ฯ สจาหนฺติ สเจ อหํ ฯ ปจฺจกฺ-
ขานากาเรน วุตฺตานีติ ปจฺจกฺเขยฺยํ ปจฺจกฺเขยฺยนฺติ วุตฺตตฺตา
ปจฺจกฺขานาการสมฺพนฺเธน วุตฺตานิ ฯ ภาววิกปฺปากาเรนาติ อสฺสํ
อสฺสนฺติ อาคตตฺตา ยํ ยํ ภวิตุกาโม ตสฺส ตสฺส ภาวสฺส
วิกปฺปากาเรน ฯ ภิกฺขุภาวโต อญฺญภาววิกปฺปากาเรนาติ อธิปฺ-
ปาโย ฯ น อุสฺสหามีติ อตฺตโน ตตฺถ อุสฺสาหาภาวํ ทสฺเสติ ฯ
น วิสหามีติ เอกภตฺตาทีนํ อสยฺหภาวํ ทสฺเสติ ฯ น รมามีติ
ปพฺพชฺชามูลกํ นตฺถิ เม สุขนฺติ ทสฺเสติ ฯ นาภิรมามีติ ปพฺพชฺ-
ชาย อตฺตโน สนฺโตสาภาวํ ทสฺเสติ ฯ อิทานิ สิกฺขาปจฺจกฺขาน-
วาเร ฐตฺวา อยํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ ฯ ตตฺถ สามญฺญา
จวิตุกาโมติอาทีหิ ปเทหิ จิตฺตนิยมํ ทสฺเสติ ฯ พุทฺธํ ธมฺมนฺติ-
อาทีหิ ปเทหิ เขตฺตนิยมํ ทสฺเสติ ฯ ยถา หิ โลเก สสฺสานํ
รูหนฏฺฐานํ เขตฺตนฺติ วุจฺจติ เอวมิทมฺปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส
รูหนฏฺฐานตฺตา เขตฺตนฺติ วุจฺจติ ฯ ปจฺจกฺขามิ ธาเรหีติ เอเตน
กาลนิยมํ ทสฺเสติ ฯ วทตีติ อิมินา ปโยคนิยมํ ทสฺเสติ ฯ
อลมฺเม พุทฺเธน กินฺนุ เม พุทฺเธน น มมตฺโถ พุทฺเธน
สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนาติอาทีหิ อนามฏฺฐกาลวเสนปิ ปจฺจกฺขานํ
โหตีติ ทสฺเสติ ฯ วิญฺญาเปตีติ อิมินา วิชานนนิยมํ ทสฺเสติ ฯ
[ ม. ป. 43 ส. ป. 294 ]

อุมฺมตฺตโก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ อุมฺมตฺตกสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺ-
ขาตีติอาทีหิ ปุคฺคลนิยมํ ทสฺเสติ ฯ อริยเกน มิลกฺขสฺส สนฺติเก
สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ โส จ น ปฏิวิชานาติ อปจฺจกฺขาตา โหติ
สิกฺขาติอาทีหิ ปุคฺคลาทินิยเม สติปิ วิชานนนิยมาสมฺภวํ ทสฺเสติ ฯ
ทวาย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาติอาทีหิ
เขตฺตาทินิยเม สติปิ จิตฺตนิยมาภาเวน น รูหตีติ ทสฺเสติ ฯ
สาเวตุกาโม น สาเวติ อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาติ อิมินา
จิตฺตนิยเมปิ สติ ปโยคนิยมาภาเวน น รูหตีติ ทสฺเสติ ฯ อวิญฺ-
ญุสฺส สาเวติ วิญฺญุสฺส น สาเวตีติ เอเตหิ จิตฺตกฺเขตฺต-
กาลปฺปโยคปุคฺคลวิชานนนิยเมปิ สติ ยํ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส สาเวติ
ตสฺเสว สวเนน รูหติ น อญฺญสฺสาติ ทสฺเสติ ฯ สพฺพโส
วา ปน น สาเวติ อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาติ อิทํ ปน จิตฺตาทิ-
นิยเมเนว สิกฺขา ปจฺจกฺขาตา โหติ น อญฺญถาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ
ตสฺมา จิตฺตกฺเขตฺตกาลปฺปโยคปุคฺคลวิชานนนิยมวเสน สิกฺขาย
ปจฺจกฺขานํ ญตฺวา ตทภาเวน อปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํ ฯ กถํ ฯ
อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตเนว หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ
น ทวา วา รวา วา ภณนฺตสฺส ฯ เอวํ จิตฺตวเสน สิกฺขา-
ปจฺจกฺขานํ โหติ น ตทภาเวน ฯ ตถา พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ ธมฺมํ
ปจฺจกฺขามิ สงฺฆํ ปจฺจกฺขามิ สิกฺขํ วินยํ ปาฏิโมกฺขํ อุทฺเทสํ
[ ม. ป. 23 ส. ป. 294 ]

อุปชฺฌายํ อาจริยํ สทฺธิวิหาริกํ อนฺเตวาสิกํ สมานุปชฺฌายกํ
สมานาจริยกํ สพฺรหฺมจารึ ปจฺจกฺขามีติ เอวํ วุตฺตานํ พุทฺธาทีนํ
จตุทฺทสนฺนํ คิหีติ มํ ธาเรหิ อุปาสโก อารามิโก สามเณโร
ติตฺถิโย ติตฺถิยสาวโก อสฺสมโณ อสกฺยปุตฺติโยติ มํ ธาเรหีติ
เอวํ วุตฺตานํ คิหิอาทีนํ อฏฺฐนฺนญฺจาติ อิเมสํ ทฺวาวีสติยา เขตฺต-
ปทานํ ยสฺส กสฺสจิ สเววจนสฺส วเสน เตสุ จ ยงฺกิญฺจิ วตฺตุกามสฺส
ยงฺกิญฺจิ วทโตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ น รุกฺขาทีนํ อญฺญ-
ตรสฺส นามํ คเหตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตสฺส ฯ เอวํ เขตฺตวเสน
สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ น ตทภาเวน ฯ ตตฺถ ยเทตํ ปจฺจกฺขามีติ
จ มํ ธาเรหีติ จ วุตฺตํ วตฺตมานกาลวจนํ ยานิ จ อลํ เม
พุทฺเธน กินฺนุ เม พุทฺเธน น มมตฺโถ พุทฺเธน สุมุตฺตาหํ พุทฺเธ-
นาติอาทินา นเยน อาขฺยาตวเสน กาลํ อนามสิตฺวา ปุริเมหิ
จุทฺทสหิ ปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา วุตฺตานิ อลํ เมติอาทีนิ
จตฺตาริ ปทานิ เตสํเยว สเววจนานํ วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ ฯ
น ปจฺจกฺขาสินฺติ วา ปจฺจกฺขิสฺสนฺติ วา มํ ธาเรสีติ วา
ธาเรสฺสสีติ วา ยนฺนูนาหํ ปจฺจกฺเขยฺยนฺติ วาติ อาทีนิ อตีตานาคต-
ปริกปฺปวจนานิ ภณนฺตสฺส ฯ เอวํ วตฺตมานกาลวเสน เจว
อนามฏฺฐกาลวเสน จ ปจฺจกฺขานํ โหติ น ตทภาเวน ฯ ปโยโค
ปน ทุวิโธ กายิโก วาจสิโก ฯ ตตฺถ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ-
[ ม. ป. 43 ส. ป. 294 ]

ิอาทินา นเยน ยาย กายจิ ภาสาย วจีเภทํ กตฺวา วาจสิกปฺปโย-
เคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ น อกฺขรลิขนํ วา หตฺถมุทฺธาทิทสฺสนํ
วา กายปฺปโยคํ กโรนฺตสฺส ฯ เอวํ วาจสิกปฺปโยเคเนว ปจฺจกฺ-
ขานํ โหติ น ตทภาเวน ฯ ปุคฺคโล ปน ทุวิโธ โย จ ปจฺจกฺ-
ขาติ ยสฺส จ ปจฺจกฺขาติ ฯ ตตฺถ โย จ ปจฺจกฺขาติ โส สเจ
อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏานํ อญฺญตโร น โหติ ฯ ยสฺส ปน
ปจฺจกฺขาติ โส สเจ มนุสฺสชาติโก โหติ น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ
อญฺญตโร สมฺมุขีภูโต จ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ ฯ น หิ
อสมฺมุขีภูตสฺส ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจนํ รูหติ ฯ
เอวํ ยถาวุตฺตปุคฺคลวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ น ตทภาเวน ฯ
วิชานนมฺปิ นิยมิตานิยมิตวเสน ทุวิธํ ฯ ตตฺถ ยสฺส เยสํ วา
นิยมิตฺวา อิมสฺส อิเมสํ วา อาโรเจมีติ วทติ ฯ สเจ เต ยถา
ปกติยา โลเก มนุสฺสา วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนสมเย ชานนฺติ
เอวํ ตสฺส วจนานนฺตรเมว ตสฺส อยํ อุกฺกณฺฐิโตติ วา คิหิภาวํ
ปฏฺฐยตีติ วา เยน เกนจิ อากาเรน สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ ชานนฺติ
ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา ฯ อถ อปรภาเค กึ อิมินา วุตฺตนฺติ
จินฺเตตฺวา ชานนฺติ อญฺเญ วา ชานนฺติ อปจฺจกฺขาตาว โหติ
สิกฺขา ฯ อนิยมิตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปน สเจ วุตฺตนเยเนว โยโกจิ
มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา ฯ
[ ม. ป. 43 ส. ป. 294 ]

เอวํ วิชานนวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ น ตทภาเวน ฯ อิติ อิเมสํ
วุตฺตปฺปการานํ จิตฺตาทีนํ วเสเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ น
อญฺญถาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ วทตีติ วจีเภทปฺปโยคํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ
วิญฺญาเปตีติ วุตฺตตฺตา เตเนว วจีเภเทน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ
อิธาธิปฺเปตํ น เยน เกนจิ อุปาเยนาติ อาห เตเนว วจีเภเท-
นาติ ฯ ปทปจฺจาภฏฺฐํ กตฺวาติ ปทปราวุตฺตึ กตฺวา ฯ อิทญฺจ
ปทปฺปโยคสฺส อนิยมิตตฺตา วุตฺตํ ฯ ยถา หิ โลเก อาหร ปตฺตํ
ปตฺตํ อาหราติ อนิยมิเตน ปทปฺปโยเคน ตทตฺถวิญฺญาปนํ ทิฏฺฐํ
เอวมิธาปิ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ ปจฺจกฺขามิ พุทฺธนฺติ อนิยมิเตน
ปทปฺปโยเคน ตทตฺถวิญฺญาปนํ โหติเยวาติ อธิปฺปาโย ฯ พุทฺธํ
ปจฺจกฺขามีติ อตฺถปฺปธาโน อยํ นิทฺเทโส น สทฺทปฺปธาโนติ
อาห มิลกฺขภาสาสุ วา อญฺญตรภาสาย เอตมตฺถํ วเทยฺยาติ ฯ
มคธภาสโต อวสิฏฺฐา สพฺพาปิ อนฺธทมิฬาทิภาสา มิลกฺขภาสาติ
เวทิตพฺพา ฯ เขตฺตปเทสุ เอกํ วตฺตุกาโม สเจปิ อญฺญํ วเทยฺย
เขตฺตปทนฺโตคธตฺตา ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขาติ ทสฺเสนฺโต อาห
พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ วตฺตุกาโมติอาทึ ฯ ยทิปิ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ
วตฺตุํ อนิจฺฉนฺโต จิตฺเตน ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อญฺญํ วตฺตุกาโม
ปุน วิรชฺฌิตฺวา ตเมว วเทยฺย ตถาปิ สาสนโต จวิตุกามตา-
จิตฺเต สติ เขตฺตปทสฺเสว วุตฺตตฺตา องฺคปาริปูริสมฺภวโต โหเตว
[ ม. ป. 43 ส. ป. 295-6 ]

สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ เขตฺตเมว โอติณฺณนฺติ สิกฺขา-
ปจฺจกฺขานสฺส รูหณฏฺฐานภูตํ เขตฺตเมว โอติณฺณํ ฯ ปจฺจกฺขามิ
ธาเรหีติ วตฺตมานกาลสฺส ปธานภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา อตีตา-
นาคตปริกปฺปวจเนหิ เนวตฺถิ สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห
สเจ ปน พุทฺธํ ปจฺจกฺขินฺติ วาติอาทึ ฯ วทติ วิญฺญาเปตีติ
เอตฺถ วทตีติ อิมินา ปโยคสฺส นิยมิตตฺตา เอกสฺส สนฺติเก
อตฺตโน วจีเภทปฺปโยเคเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ น
ทูตสาสนาทิปฺปโยเคนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ทูตํ วา ปหิณตีติอาทึ ฯ
ตตฺถ มม สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ กเถหีติ มุขสาสนวเสน ทูตํ วา
ปหิณตีติ วุตฺตํ ฯ ปณฺเณ ลิขิตฺวา ปหิณนวเสน สาสนํ วา
เปเสตีติ วุตฺตํ ฯ รุกฺขาทีสุ อกฺขรานิ ลิขิตฺวา ทสฺสนวเสน
อกฺขรํ วา ฉินฺทตีติ วุตฺตํ ฯ หตฺถมุทฺธาย วา ตมตฺถํ อาโรเจตีติ
หตฺเถน อธิปฺปายวิญฺญาปนํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ อธิปฺปาย-
วิญฺญาปโก หิ หตฺถวิกาโร หตฺถมุทฺธา ฯ หตฺถสทฺโท เจตฺถ
หตฺเถกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺฐพฺโพ น สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิ-
ปิสฺสามีติอาทีสุ วิย ฯ ตสฺมา อธิปฺปายวิญฺญาปเกน องฺคุลิ-
สงฺโกจาทินา หตฺถวิกาเรน ตมตฺถํ อาโรเจตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ ฯ จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ ปจฺจกฺขาตุกามตาจิตฺตสมฺปยุตฺตํ ฯ
อิทานิ วิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ นิยมิตานิยมิตวเสน ทฺวิธา
[ ม. ป. 43 ส. ป. 296 ]

เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ยทิ อยเมว ชานาตูติอาทึ ฯ
อยญฺจ วิภาโค วทติ วิญฺญาเปตีติ เอกวิสยตฺตา ยสฺส วทติ
ตสฺเสว วิชานนํ อธิปฺเปตํ น อญฺญสฺสาติ อิมินา นเยน ลทฺโธติ
ทฏฺฐพฺพํ ฯ น หิ ยสฺส วทติ ตโต อญฺญํ วิญฺญาเปตีติ
อยมตฺโถ สมฺภวติ ฯ โสเอว ชานาตีติ อวธารเณน ตสฺมึ
อชานนฺเตเยว อญฺญสฺส ชานนํ ปฏิกฺขิปติ ฯ เตเนวาห อถ
โส น ชานาติ อญฺโญ สมีเป ฐิโต ชานาติ อปจฺจกฺขาตา
โหติ สิกฺขาติ ฯ ตสฺมา อยเมว ชานาตูติ เอกํ นิยมิตฺวา
อาโรจิเต ยทิ โสปิ ชานาติ อญฺโญปิ นิยมิตสฺส ปน นิยมิต-
วเสน วิชานนสมฺภวโต สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ
อญฺโญ มา ชานาตูติ อนิยมิตตฺตา ฯ ทฺวินฺนมฺปิ นิยมิตฺวาติ
อิทํ เทฺว วา ชานนฺตุ เอโก วา อิเมสํเยว ทฺวินฺนํ อาโรเจมีติ
เอวํ นิยมิตฺวา อาโรจนํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ เตเนวาห เอกสฺมึ
ชานนฺเต ทฺวีสุ ชานนฺเตสุปีติ ฯ ตสฺมา เทฺวเยว ชานนฺตุ เอโก
มา ชานาตูติ เอวํ ทฺวินฺนํ นิยมิตฺวา อาโรจิเต ทฺวีสุเยว ชานนฺเตสุ
สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ น เอกสฺมึ ชานนฺเตติ วทนฺติ ฯ
สภาเคติ วิสฺสาสิเก ฯ ปริสงฺกมาโนติ สเจ เต ชาเนยฺยุํ มํ
วาเรสฺสนฺตีติ อาสงฺกมาโน ฯ สมยญฺญูติ สาสนาจารกุสโล ฯ
อิธ น ปน ตทธิปฺปายชานนมตฺเตนปิ สมยญฺญู นาม โหติ ฯ
[ ส. ป. 43 ส. ป. 297 ]

เตเนวาห อุกฺกณฺฐิโต อยํ ฯเปฯ สาสนโต จุโตติ ชานาตีติ ฯ
ตสฺมา พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ อิมสฺส อตฺถํ ญตฺวาปิ สเจ อยํ ภิกฺขุ-
ภาวโต จวิตุกาโม คิหี วา โหตุกาโมติ น ชานาติ อปจฺจกฺขา-
ตาว โหติ สิกฺขา ฯ สเจ ปน พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ วจนสฺส
อตฺถํ อชานิตฺวาปิ อุกฺกณฺฐิโต คิหี โหตุกาโมติ อธิปฺปายํ ชานาติ
ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา ฯ อญฺญสฺมึ ขเณ โสตวิญฺญาณวีถิยา
สทฺทคฺคหณํ อญฺญสฺมึเยว จ มโนวิญฺญาณวีถิยา ตทตฺถวิชา-
นนนฺติ อาห ตํขเณเยว ปน อปุพฺพํ อจริมํ ทุชฺชานนฺติ ฯ น
หิ เอกสฺมึเยว ขเณ สทฺทสฺสวนํ ตทตฺถวิชานนญฺจ สมฺภวติ ฯ
ตถาหิ ฆโฏติ วา ปโฏติ วา เกนจิ วุตฺเต ตตฺถ ฆสทฺทํ ปจฺจุปฺ-
ปนฺนํ คเหตฺวา เอกา โสตวิญฺญาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ ฯ
ตทนนฺตรํ เอกา มโนวิญฺญาณวีถิ ตเมว อตีตํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ ฯ
เอวํ เตน วุตฺตวจเน ยตฺตกานิ อกฺขรานิ โหนฺติ ฯ
เตสุ เอกเมกํ อกฺขรํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตญฺจ คเหตฺวา โสตวิญฺญาณ-
วีถิยา มโนวิญฺญาณวีถิยา จ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย อวสาเน
ตานิ อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อกฺขรสมูหํ คเหตฺวา เอกา
มโนวิญฺญาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ ฯ ตทนนฺตรํ อยมกฺขรสมูโห
เอกสฺส นามนฺติ นามปญฺญตฺติคฺคหณวเสน อปราย มโนวิญฺญาณ-
วีถิยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย ตทนนฺตรํ อุปฺปนฺนาย
[ ม. ป. 43 ส. ป. 297 ]

มโนวิญฺญาณวีถิยา อยเมตสฺส อตฺโถติ ปกติยา ตทตฺถวิชานนํ สมฺภวติ ฯ
อาวชฺชนสมเยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ ฯ อตฺถาโภคสมเยติ
อตฺโถ ฯ อิทานิ ตเมว อาวชฺชนสมยํ วิภาเวนฺโต อาห ยถา
ปกติยา ฯเปฯ ชานนฺตีติ ฯ เตเนว วจีเภเทน อธิปฺปายวิญฺญา-
ปนสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา อปรภาเค กึ อิมินา วุตฺตนฺติ กงฺขนฺ-
ตสฺส จิเรน อธิปฺปายวิชานนํ อญฺเญนปิ เกนจิ อุปายนฺตเรน
สมฺภวติ น เกวลํ วจีเภทมตฺเตนาติ อาห อถ อปรภาเค ฯเปฯ
อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาติ ฯ คิหี ภวิสฺสามีติ วุตฺเต อตฺถเภโท
กาลเภโท จ โหตีติ อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา ฯ ธาเรหีติ
หิ อิมสฺส โย อตฺโถ กาโล จ น โส ภวิสฺสามีติ เอตสฺส ฯ
คิหี โหมีติ วุตฺเต ปน อตฺถเภโทเยว น กาลเภโท โหมีติ
วตฺตมานกาลสฺเสว วุตฺตตฺตา ฯ คิหี ชาโตมฺหิ คิหิมฺหีติ เอตฺถาปิ
อตฺถสฺส เจว กาลสฺส จ ภินฺนตฺตา อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา ฯ
อชฺช ปฏฺฐายาติ อิทํ ตถาวุตฺเตปิ โทสาภาวโต ปริปุณฺณํ กตฺวา
วุตฺตํ ฯ ธาเรหีติ อตฺถปฺปธานตฺตา นิทฺเทสสฺส ปริยายวจเนหิปิ
สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ชานาหีติอาทึ ฯ
ธาเรหิ ชานาหิ สญฺชานาหิ มนสิกโรหีติ หิ เอตานิ ปทานิ
อตฺถโต กาลโต จ อภินฺนานิ ฯ ปุริมาเนว จุทฺทสาติ พุทฺธาทิ-
สพฺรหฺมจาริปริยนฺตานิ ฯ โหตุ ภวตูติ อิทํปิ ปฏิกฺเขปตฺถเมวาติ
[ ม. ป. 43 ส. ป. 297-8 ]

อาห โหตุ ปริยตฺตนฺติ อตฺโถติ ฯ วณฺณปฏฺฐานนฺติ มหา-
สงฺฆิกานํ พุทฺธคุณปริทีปกํ เอกํ สุตฺตนฺติ วทนฺติ ฯ อุปาลิคาถาสูติ
ธีรสฺส วิคตโมหสฺส
ปภินฺนขีลสฺส วิชิตวิชยสฺส
อนีฆสฺส สุสมจิตฺตสฺส
สุทฺธสีลสฺส ¹ สาธุปญฺญสฺส
เวสฺสนฺตรสฺส วิมลสฺส
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ
อกถํกถิสฺส ตุสิตสฺส
วนฺตโลกามิสสฺส ปมุทิตสฺส
กตสมณสฺส มนุชสฺส
อนฺติมสรีรธรสฺส นรสฺส
อโนปมสฺส วิรชสฺส
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ
อสํสยสฺส กุสลสฺส
เวนยิกสฺส สารถิวรสฺส
อนุตฺตรสฺส รุจิรธมฺมสฺส
นิกงฺขสฺส ปภสฺสรสฺส ²
มานจฺฉินฺนสฺส ธีรสฺส ³

1. พุทฺธสีลสฺสาติปิ ฯ 2. ปภาสกรสฺสาติปิ ฯ 3. วีรสฺสาติปิ ฯ
[ ม. ป. 49 ส. ป. 298-9 ]

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ
นิสภสฺส อปฺปเมยฺยสฺส
คมฺภีรสฺส โมนปฺปตฺตสฺส
เขมงฺกรสฺส เวทสฺส
ธมฺมฏฺฐสฺส สุสํวุตตฺตสฺส
¹สงฺคาติวตฺตสฺส มุตฺตสฺส
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ
นาคสฺส ปนฺตเสนาสนสฺส ²
ขีณสํโยชนสฺส มุตฺตสฺส
ปฏิมนฺตกสฺส โธนสฺส ³
ปนฺนทฺธชสฺส วีตราคสฺส
ทนฺตสฺส นิปฺปปญฺจสฺส
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ
อิสิสตฺตมสฺส อกุหสฺส
เตวิชฺชสฺส พฺรหฺมปตฺตสฺส
นฺหาตกสฺส ปทกสฺส
ปสตฺถสฺส ⁴ วิทิตเวทสฺส
ปุรินฺททสฺส สกฺกสฺส

1. สงฺคาติคสฺสาติปิ ฯ 2. ม. ปนฺตเสนสฺส 3. โมนสฺสาติปิ ฯ 4. ม. ปสฺสทฺธสฺส ฯ
[ ม. ป. 42 ส. ป. 299 ]

ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ
อริยสฺส ภาวิตตฺตสฺส
ปตฺติปฺปตฺตสฺส เวยฺยากรณสฺส
สติมโต วิปสฺสิสฺส
อนภิณตสฺส โน ¹ อปลาตสฺส ²
อเนชสฺส วสิปฺปตฺตสฺส
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ
สมฺมตตฺตสฺส ³ ฌายิสฺส
อนุทนฺตคตนฺตรสฺส ⁴ สุทฺธสฺส
อสิตสฺส อปฺปภิตสฺส ⁵
ปวิวิตฺตสฺส อคฺคปฺปตฺตสฺส
ติณฺณสฺส ตารยนฺตสฺส
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ
สนฺตสฺส ภูริปญฺญสฺส
มหาปญฺญสฺส วิทิตโลกสฺส ⁶
ตถาคตสฺส สุคตสฺส
อปฺปฏิปุคฺคลสฺส อสมสฺส

1. ม. อนภิลาตสฺสิโน ฯ 2. อปณตสฺสาติปิ ฯ 3. สี. สมคฺคตสฺส ฯ ม. สมุคฺคตสฺส ฯ
4. ม. อนนุคตนฺตรสฺส ฯ 5. สี. อปฺปณิหิตสฺส ฯ ม. หิตสฺส ฯ 6. ม. วีตโลภสฺส ฯ
[ ม. ป. 49 ส. ป. 299 ]

วิสารทสฺส นิปุณสฺส
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ
ตณฺหจฺฉินฺนสฺส พุทฺธสฺส
วีตธูมสฺส อนุปลิตฺตสฺส
อาหุเนยฺยสฺส ยกฺขสฺส
อุตฺตมปุคฺคลสฺส อตุลสฺส
มหโต ยสคฺคปฺปตฺตสฺสม
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมีติ
เอวํ อุปาลิคหปตินา วุตฺตาสุ อุปาลิสุตฺเต ¹ อาคตคาถาสุ ฯ
[42] ยถารุตเมวาติ ยถาวุตฺตเมว ฯ ปาลิยํ อาคตเมวาติ
อธิปฺปาโย ฯ สมฺมาสมฺพุทฺธํ อนนฺตพุทฺธึ อโนมพุทฺธึ โพธิปญฺ-
ญาณนฺติ อิมานิ วณฺณปฏฺฐาเน อาคตนามานิ ฯ ธีรนฺติอาทีนิ
ปน อุปาลิคาถาสุ อาคตนามานิ ฯ ตตฺถ โพธิ วุจฺจติ สพฺพญฺ-
ญุตญาณํ ฯ ตํ สญฺชานนเหตุตฺตา ปญฺญาณํ เอตสฺสาติ
โพธิปญฺญาโณ ภควา ฯ ธิโย ปญฺญาโย ² ราติ คณฺหาติ เสวตีติ
วา ธีโร ฯ สมุจฺฉินฺนสพฺพเจโตขีลตฺตา ปภินฺนขีโล ฯ สพฺพ-
ปุถุชฺชเน วิชินึสุ วิชยนฺติ วิชินิสฺสนฺติ จาติ วิชยา ฯ เก เต ฯ
มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมารา ฯ เต วิชิตา วิชยา เอเตนาติ

1. อุปาลิวาทสุตฺตนฺติปิทํ วุจฺจติ ฯ 2. ม. ธิยา ปญฺญาย ฯ
[ ม. ป. 49 ส. ป. 299 ]

วิชิตวิชโย ภควา ฯ กิเลสมารมจฺจุมารวิชเยเนว ปเนตฺถ อภิ-
สงฺขารกฺขนฺธมาราปิ วิชิตาว โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ
[43] สฺวากฺขาตนฺติอาทีสุ สาตฺถสพฺยญฺชนเกวลปริปุณฺณ-
ปริสุทฺธพฺรหฺมจริยสฺส ปกาสนโต สฺวากฺขาโต ธมฺโม ฯ อตฺถ-
วิปลฺลาสาภาวโต วา สุฏฺฐุ อกฺขาโตติ สฺวากฺขาโตติ วตฺตพฺเพ
อาทิมฺหิ สุสทฺทสฺส ฐิตตฺตา กโลปํ กตฺวา สฺวาขาโตติ วุตฺตํ ¹ ฯ
ยถา หิ อญฺญติตฺถิยานํ ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสํ อาปชฺชติ
อนฺตรายิกาติ วุตฺตธมฺมานํ อนฺตรายิกตฺตาภาวโต นิยฺยานิกาติ จ
วุตฺตธมฺมานํ นิยฺยานิกตฺตาภาวโต เตน เต อญฺญติตฺถิยา ทุรกฺ-
ขาตธมฺมาเยว โหนฺติ น ตถา ภควโต ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสํ
อาปชฺชติ อิเม ธมฺมา อนฺตรายิกา อิเม นิยฺยานิกาติ เอวํ
วุตฺตธมฺมานํ ตถาภาวานติกฺกมนโตติ เอวํ ตาว ปริยตฺติธมฺโม
สฺวากฺขาโต ฯ โลกุตฺตรธมฺโม ปน นิพฺพานานุรูปาย ปฏิปตฺติยา
ปฏิปทานุรูปสฺส จ นิพฺพานสฺส อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโต ฯ ยถาห ฯ
สุปญฺญตฺตา โข ปน เตน ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา
สํสนฺทติ นิพฺพานญฺจ ปฏิปทา จ เสยฺยถาปิ นาม คงฺโคทกํ
ยมุโนทเกน สํสนฺทติ สเมติ เอวเมว สุปญฺญตฺตา โข ปน เตน

1. อิติ วตฺตพฺเพติอาทิ วุตฺตนฺติปริโยสานํ อิทํ วากฺยํ มรมฺมโปตฺถเก น ทิสฺสติ ฯ
[ม. ป. 49 ส. ป. 299 ]

ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา สํสนฺทติ นิพฺพานญฺจ
ปฏิปทา จาติ ฯ อริยมคฺโค เจตฺถ อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม
มชฺฌิมาปฏิปทาภูโตว มชฺฌิมาปฏิปทาติ อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโต ฯ
สามญฺญผลานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสาเนว ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสานีติ
อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตานิ ฯ นิพฺพานํ สสฺสตามตตาณเลณาทิสภาว-
เมว สสฺสตาทิสภาววเสน อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตนฺติ เอวํ โลกุตฺตร-
ธมฺโมปิ สฺวากฺขาโต ฯ อริยมคฺโค อตฺตโน สนฺตาเน ราคาทีนํ
อภาวํ กโรนฺเตน อริยปุคฺคเลน สามํ ทฏฺฐพฺโพ อริยมคฺเคน มม
ราคาทโย ปหีนาติ สยํ อตฺตนา อนญฺญเนยฺเยน ปสฺสิตพฺโพติ
สนฺทิฏฺฐิ ฯ สนฺทิฏฺฐิเอว สนฺทิฏฺฐิโก ฯ อปิจ นววิโธ โลกุตฺตร-
ธมฺโม เยน เยน อธิคโต โหติ เตน เตน อริยสาวเกน
ปรสทฺธาย คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ปจฺจกฺขญาเณน สยํ ทฏฺฐพฺโพติ
สนฺทิฏฺฐิโก ฯ อถวา ปสตฺถา ทิฏฺฐิ สนฺทิฏฺฐิ ฯ สนฺทิฏฺฐิยา
ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิโก ฯ ตถาเหตฺถ อริยมคฺโค สมฺปยุตฺตาย อริยผลํ
การณภูตาย นิพฺพานํ วิสยีภูตาย สนฺทิฏฺฐิยา กิเลเส ชยติ ตสฺมา
ยถา รเถน ชยตีติ รถิโก เอวํ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม
สนฺทิฏฺฐิยา ชยตีติ สนฺทิฏฺฐิโก ฯ อถวา ทิฏฺฐนฺติ ทสฺสนํ วุจฺจติ ฯ
ทิฏฐเมว สนฺทิฏฺฐํ ฯ สนฺทสฺสนนฺติ อตฺโถ ฯ สนฺทิฏฺฐํ อรหตีติ
สนฺทิฏฺฐิโก ฯ นวโลกุตฺตรธมฺโม หิ ภาวนาภิสมยวเสน สจฺฉิกิริยา-
[ ม. ป. 49 ส. ป. 299 ]

ภิสมยวเสน จ ทิฏฺฐมาโนเยว วฏฺฏภยํ นิวตฺเตติ ตสฺมา ยถา
วตฺถมรหตีติ วตฺถิโก เอวํ สนฺทิฏฺฐํ อรหตีติ สนฺทิฏฺฐิโก ฯ
อตฺตโน ผลทานํ สนฺธาย นาสฺส อาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถีติ
อกาโล ฯ ยถา หิ โลกิยกุสลสฺส อุปปชฺเช อปราปริเยติอาทินา
ผลทานํ ปฏิอาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถิ น เอวเมตสฺสาติ อตฺโถ ฯ
อกาโลเยว อกาลิโก ฯ น ปญฺจาหสตฺตาหาทิเภทํ กาลํ เขเปตฺวา
ผลํ เทติ อตฺตโน ปน ปวตฺติสมนนฺตรเมว ผลโทติ วุตฺตํ โหติ ฯ
อถวา อตฺตโน ผลปฺปทาเน วิปฺปกฏฺโฐ ทูโร กาโล ปตฺโต
อุปคโต อสฺสาติ กาลิโก กาลนฺตรผลทายี ฯ โก โส ฯ
โลกิโย กุสลธมฺโม ฯ อยมฺปน สมนนฺตรผลทายกตฺตา น กาลิโกติ
อกาลิโก ฯ มคฺคเมว หิ สนฺธาย อกาลิโกติ อิทํ วุตฺตํ ฯ เอหิ
ปสฺส อิมํ ธมฺมนฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ
เอหิปสฺสิโก ฯ กสฺมา ปเนส ตํ วิธึ อรหตีติ ฯ ปรมตฺถโต
วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จ ฯ ริตฺตมุฏฺฐิยํ หิ หิรญฺญํ วา สุวณฺณํ
วา อตฺถีติ วตฺวาปิ เอหิ ปสฺส อิมนฺติ น สกฺกา วตฺตุํ ฯ กสฺมา ฯ
อวิชฺชมานตฺตา ฯ วิชฺชมานมฺปิ จ คูถํ วา มุตฺตํ วา มนุญฺญ-
ภาวปฺปกาสเนน จิตฺตสมฺปหํสนตฺถํ เอหิ ปสฺส อิมนฺติ น สกฺกา
วตฺตุํ ฯ อปิจ โข นํ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ปฏิจฺฉาเทตพฺพ-
เมว โหติ ฯ กสฺมา ฯ อปริสุทฺธตฺตา ฯ อยํ ปน นววิโธปิ
[ ม. ป. 49 ส. ป. 299 ]

โลกุตฺตรธมฺโม สภาวโต จ วิชฺชมาโน วิคตวลาหเก อากาเส
สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตชาติมณิ วิย
จ ปริสุทฺโธ ฯ ตสฺมา วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จ เอหิปสฺสวิธึ
อรหตีติ เอหิปสฺสิโก ฯ อุปเนตพฺโพติ โอปนยิโก ฯ อยมฺปเนตฺถ
วินิจฺฉโย ฯ อุปนยนํ อุปนโย ฯ อาทิตฺตํ เจลํ วา สีสํ วา
อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ภาวนาวเสน อตฺตโน จิตฺเต อุปนยนํ อุปฺปาทนํ
อรหตีติ โอปนยิโก ฯ อิทํ สงฺขเต โลกุตฺตรธมฺเม ยุชฺชติ ฯ
อสงฺขโต ปน อตฺตโน จิตฺเต อารมฺมณภาเวน อุปนยนํ อรหตีติ
โอปนยิโก ฯ สจฺฉิกิริยาวเสน อลฺลียนํ อรหตีติ อตฺโถ ฯ
อถวา นิพฺพานํ อุปเนติ อริยปุคฺคลนฺติ อริยมคฺโค อุปเนยฺโย ฯ
สจฺฉิกาตพฺพตํ อุปเนตพฺโพติ ผลนิพฺพานธมฺโม อุปเนยฺโย ฯ
อุปเนยฺโยเอว โอปนยิโก ฯ สพฺเพหิปิ อุคฺฆติตญฺญูอาทีหิ วิญฺญูหิ
ภาวิโต เม มคฺโค อธิคตํ ผลํ สจฺฉิกโต นิโรโธติ อตฺตนิ
เวทิตพฺโพติ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิญฺญูหิ ฯ น หิ อุปชฺฌาเยน
ภาวิเต มคฺเค ¹ สทฺธิวิหาริกสฺส กิเลสา ปหียนฺติ น โส ตสฺส
ผลสมาปตฺติยา ผาสุ วิหรติ น เตน สจฺฉิกตํ นิพฺพานํ
สจฺฉิกโรติ ตสฺมา นเอส ปรสฺส สีเส อาภรณํ วิย ทฏฺฐพฺโพ
อตฺตโน ปน จิตฺเตเยว ทฏฺฐพฺโพ อนุภวิตพฺโพ วิญฺญูหีติ วุตฺตํ
โหติ ฯ อสงฺขตนฺติ สงฺคมฺม สมาคมฺม ปจฺจยสโมธานลกฺขเณน

1. ม. ภาวิเตน มคฺเคน ฯ

สงฺคเมน สนฺนิปติตฺวา อนุรูเปหิ ปจฺจเยหิ อกตํ อนิพฺพตฺติตนฺติ
อสงฺขตํ ฯ นตฺถิ เอตฺถ มตนฺติ อมตํ ฯ เอตสฺมึ วา อธิคเต
นตฺถิ ปุคฺคลสฺส มตํ มรณนฺติ อมตํ ฯ กิญฺจาปิ เอตฺถ สฺวากฺขาตํ
ธมฺมํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา สพฺพตฺถ ธมฺมสทฺทปฺปโยโค ทสฺสิโต ฯ
ตถาปิ ธมฺมสทฺเทน โยเชตฺวา วุตฺตเววจเนน ปจฺจกฺขานํ นาม
น โหตีติ สฺวากฺขาตํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ
โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ สฺวากฺขาตํ ธมฺมนฺติอาทินา ปน ธมฺม-
สทฺทปฺปโยโค สฺวากฺขาตาทิสทฺทานํ ธมฺมวิเสสนภาวทสฺสนตฺถํ กโตติ
เวทิตพฺพํ ฯ เอกธมฺมกฺขนฺธสฺสาปิ นามนฺติ เอตฺถ ปฐมธมฺมกฺขนฺธํ
ทุติยธมฺมกฺขนฺธํ ปุจฺฉาธมฺมกฺขนฺธํ วิสชฺชนาธมฺมกฺขนฺธนฺติอาทินา
ธมฺมกฺขนฺธนามานิ เวทิตพฺพานิ ฯ
[44] สุปฏิปนฺนนฺติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ยถานุสิฏฺฐํ
ปฏิปนฺนตฺตา สุปฏิปนฺนํ ฯ มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม
ปฏิปนฺนตฺตา กายวจีมโนวงฺกกุฏิลชิมฺหโทสปฺปหานาย ปฏิปนฺนตฺตา
จ อุชุปฏิปนฺนํ ฯ ญาโย วุจฺจติ นิพฺพานํ อริยมคฺคาทีหิ ญายติ
ปฏิวิชฺฌิยติ สจฺฉิกริยตีติ กตฺวา ฯ ตทตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา
ญายปฏิปนฺนํ ฯ ยถา ปฏิปนฺนา คุณสมฺภาวนาย ปเรหิ กริยมานํ
ปจฺจุฏฺฐานาทิสามีจิกมฺมํ อรหนฺติ ตถา ปฏิปนฺนตฺตา สามีจิ-
ปฏิปนฺนํ ฯ ยุคลวเสน ปฐมมคฺคฏฺโฐ ผลฏฺโฐติ อิทเมกํ ยุคลนฺติ
[ ม. ป. 49 ส. ป. 299 ]

เอวํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ โหนฺติ ฯ เอตฺถ ปน จตุปฺปุริสยุคํ
สงฺฆนฺติ วตฺตพฺเพ จตฺตารีติ วิภตฺติโลปํ อกตฺวา นิทฺเทโส กโตติ
ทฏฺฐพฺพํ ฯ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ เอตฺถาติ จตุปฺปุริสยุโคติ หิ
สงฺโฆ วุจฺจติ ฯ อฏฺฐปุริสปุคฺคลนฺติ ปุริสปุคฺคลวเสน เอโก
ปฐมมคฺคฏฺโฐ เอโก ผลฏฺโฐติ อิมินา นเยน อฏฺเฐว ปุริสปุคฺคลา
โหนฺติ ฯ อฏฺฐ ปุริสปุคฺคลา เอตฺถาติ อฏฺฐปุริสปุคฺคโล สงฺโฆ ฯ
เอตฺถ จ ปุริโสติ วา ปุคฺคโลติ วา เอกตฺถาเนตานิ ปทานิ ฯ
เวเนยฺยวเสน ปเนตํ วุตฺตํ ฯ อาหุเนยฺยนฺติอาทีสุ อาเนตฺวา
หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ ฯ ทูรโตปิ อาเนตฺวา สีลวนฺเตสุ ทาตพฺพานํ
จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ ฯ ตํ อาหุนํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโต
ตสฺส มหปฺผลภาวกรณโตติ อาหุเนยฺโย สงฺโฆ ฯ อถวา ทูรโตปิ
อาคนฺตฺวา สพฺพสาปเตยฺยมฺปิ เอตฺถ หุนิตพฺพนฺติ อาหวนีโย ฯ
สกฺกาทีนมฺปิ วา อาหวนํ อรหตีติ อาหวนีโย ฯ โยจายํ พฺราหฺมณานํ
อาหวนีโย อคฺคิ ยตฺถ หุตํ มหปฺผลนฺติ เตสํ ลทฺธิ ฯ สเจ
หุตสฺส มหปฺผลตาย อาหวนีโย สงฺโฆว อาหวนีโย ฯ สงฺเฆ
หุตํ หิ มหปฺผลํ โหติ ฯ ยถาห ฯ
โย จ วสฺสสตํ ชนฺตุ อคฺคึ ปริจเร วเน
เอกญฺจ ภาวิตตฺตานํ มุหุตฺตมปิ ปูชเย
สาเยว ปูชนา เสยฺโย ยญฺเจ วสฺสสตํ หุตนฺติ ฯ
[ ม. ป. 49 ส. ป. 299 ]

ตเทตํ นิกายนฺตเร อาหวนีโยติ ปทํ อิธ อาหุเนยฺโยติ อิมินา
ปเทน อตฺถโต เอกํ ฯ พฺยญฺชนโต ปเนตฺถ กิญฺจิมตฺตเมว นานํ ฯ
ปาหุเนยฺยนฺติ เอตฺถ ปน ปาหุนํ วุจฺจติ ทิสาวิทิสโต อาคตานํ
ปิยมนาปานํ ญาติมิตฺตานํ อตฺถาย สกฺกาเรน ปฏิยตฺตํ อาคนฺตุก-
ทานํ ฯ ตมฺปิ ฐเปตฺวา เต ตถารูเป ปิยมิตฺตาทิเก ปาหุนเก
สงฺฆสฺเสว ทาตุํ ยุตฺตํ ฯ สงฺโฆว ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโต ฯ
สงฺฆสทิโส หิ ปาหุนโก นตฺถิ ฯ ตถาเหส เอกพุทฺธนฺตเร
วีติวตฺเตว ทิสฺสติ อพฺโพกิณฺณญฺจ ปิยมนาปตฺตกเรหิ สีลาทิ-
ธมฺเมหิ สมนฺนาคโตติ เอวํ ปาหุนมสฺส ทาตุํ ยุตฺตํ ฯ ปาหุนญฺจ
ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโย ฯ ทกฺขนฺติ เอตาย สตฺตา ยถา-
ธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ วฑฺฒนฺตีติ ทกฺขิณา ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา
ทาตพฺพทานํ ฯ ตํ ทกฺขิณํ อรหตีติ ทกฺขิเณยฺโย ฯ ทกฺขิณาย
วา หิโต ฯ ยสฺมา นํ มหปฺผลกรณตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโย ฯ
อุโภ หตฺเถ สิรสิ ปติฏฺฐาเปตฺวา สพฺพโลเกน กริยมานํ อญฺชลี-
กมฺมํ อรหตีติ อญฺชลีกรณีโย ฯ อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตนฺติ
สพฺพโลกสฺส อสทิสํ ปุญฺญวิรูหนฏฺฐานํ ฯ ยถา หิ รญฺโญ วา
อมจฺจสฺส วา สาลีนํ วา ยวานํ วา วิรูหนฏฺฐานํ รญฺโญ
สาลิกฺเขตฺตํ ยวกฺเขตฺตนฺติ วุจฺจติ เอวํ สงฺโฆ สพฺพโลกสฺส
ปุญฺญานํ วิรูหนฏฺฐานํ ฯ สงฺฆํ นิสฺสาย หิ โลกสฺส นานปฺ-
[ ม. ป. 49 ส. ป. 299 ]

ปการหิตสุขสํวตฺตนิกานิ ปุญฺญานิ วิรูหนฺติ ตสฺมา สงฺโฆ
อนุตฺตรํ ปุญฺญกฺเขตฺตํ โลกสฺส ฯ เอตฺถาปิ สุปฏิปนฺนํ สงฺฆนฺติ-
อาทินา สพฺพตฺถ สงฺฆสทฺทปฺปโยโค สุปฏิปนฺนาทิสทฺทานํ สงฺฆ-
วิเสสนภาวทสฺสนตฺถํ กโต ตสฺมา สุปฏิปนฺนํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา
วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ
[45] สิกฺขาเววจเนสุ ปน สิกฺขาสทฺทํ วินา เกวลํ ภิกฺขุ-
สทฺโท ภิกฺขุนีสทฺโท จ สิกฺขาย อธิวจนํ น โหตีติ ภิกฺขุสิกฺขํ
ภิกฺขุนีสิกฺขนฺติ วุตฺเตเยว สีสํ เอติ ฯ อธิสีลาทโย ปน
สิกฺขาเอวาติ อธิสีลํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา วุตฺเตปิ สีสํ เอติ ฯ
ปฐมปาราชิกนฺติอาทินา สิกฺขาปทานํเยว คหณํ เวทิตพฺพํ น
อาปตฺตีนํ ฯ อุปชฺฌายเววจเนสุ อุปชฺฌาโย หุตฺวา โย ปพฺพาเชสิ
เจว อุปสมฺปาเทสิ จ ตํ สนฺธาย โย มํ ปพฺพาเชสีติอาทิ
วุตฺตํ ฯ ยสฺส มูเลนาติ ยสฺส ปธานภาเวน การณภาเวน วา ฯ
ยสฺส มูลํ ปธานภาโว การณภาโว วา เอติสฺสาติ ยสฺสมูลิกา
ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ ฯ มูลสทฺทสฺส สาเปกฺขภาเวปิ นิจฺจ-
สาเปกฺขตาย คมกตฺตา ตทฺธิตวุตฺติ ทฏฺฐพฺพา ฯ อาจริยเววจเนสุ
ปน โย อุปชฺฌํ อทตฺวา อาจริโย หุตฺวา ปพฺพาเชสิ กมฺมวาจา-
จริโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทสิ จ ตํ สนฺธาย โย มํ ปพฺพาเชสิ
โย มํ อนุสฺสาเวสีติ วุตฺตํ ฯ อิเมหิ ทฺวีหิ วจเนหิ ปพฺพชฺชาจริโย
[ ม. ป. 49 ส.ป. 299-300 ]

จ อุปสมฺปทาจริโย จ ทสฺสิโต ฯ ยาหํ นิสฺสาย วสามีติ
นิสฺสยาจริยํ ทสฺเสติ ฯ ยาหํ อุทฺทิสาเปมีติอาทินา ปน ธมฺมาจริโย
วุตฺโต ฯ ตตฺถ อุทฺทิสาเปมีติ ปาฐํ อุทฺทิสาเปมิ ฯ ปริปุจฺฉามีติ
อุคฺคหิตปาฐสฺส อตฺถํ ปริปุจฺฉามิ ฯ สทฺธิวิหาริกเววจนาทีสุ จ
วุตฺตานุสาเรเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ ตสฺส มูเลติ เอตฺถ ปน
ตสฺส สนฺติเกติ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ
[46] โอคลฺลโกติ ¹ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขปเรตานํ ขีณสุขานํ
นหานาทิสรีรปฏิชคฺคนรหิตานํ กปณมนุสฺสานเมตํ อธิวจนํ ฯ
โมลิพทฺโธติ สิขาพทฺโธ โอมุกฺกมกุโฏ วา ฯ กิญฺจาปิ เทฺววาจิโก
อุปาสโก ปฐมโพธิยํเยว สมฺภวติ ตถาปิ ตทา ลพฺภมานนามํ
คเหตฺวา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ เยวาติ ทสฺสนตฺถํ เทฺววาจิโก
อุปาสโกติ วุตฺตํ ฯ เทฺววาจิโกติ อิทเมว ปเนตฺถ เววจนนฺติ
ทฏฺฐพฺพํ ฯ ตสฺมา เทฺววาจิโกติ มํ ธาเรหีติ เอตฺตเกปิ วุตฺเต
สีสํ เอติ ฯ เอวํ เสเสสุปิ ฯ กุมารโกติ กุมาราวตฺโถ อติวิย
ทหรสามเณโร ฯ เจลโกติ ตโต มหนฺตตโร ขุทฺทกสามเณโร ฯ
เปฏโกติ มชฺฌิโม ฯ โมณิคลฺโลติ มหาสามเณโร ฯ สมณุทฺ-
เทโสติ ปน อวิเสสโต สามเณราธิวจนํ ฯ นิคฺคณฺฐุปฏฺฐาโกติ-
อาทีนิปิ ติตฺถิยสาวกเววจนานีติ ทฏฺฐพฺพํ ฯ ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล
สีลวิรหิโต ฯ ปาปธมฺโมติ ทุสฺสีลตฺตาเอว หีนชฺฌาสยตาย

1. สี. โอตลฺลโกติ ฯ ม. โอกลฺลโกติ ฯ
[ ม. ป. 49 ส.ป. 300-3 ]

ลามกสภาโว ฯ อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโรติ อปริสุทฺธกายกมฺมาทิตาย
อสุจิ หุตฺวา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร ฯ ทุสฺสีโล หิ กิญฺจิเทว
อสารุปฺปํ ทิสฺวา อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตีติ ปเรสํ อาสงฺกนีโย
โหติ ฯ เกนจิเทว วา กรณีเยน สมนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา กจฺจิ
นุโข อิเม มยา กตํ กมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตีติ อตฺตโนเยว
สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร ฯ ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ลชฺชิตพฺพตาย
ปฏิจฺฉาเทตพฺพกมฺมนฺโต ฯ อสฺสมโณติ น สมโณ ฯ สลากคฺ-
คหณาทีสุ อหมฺปิ สมโณติ มิจฺฉาปฏิญฺญาย สมณปฏิญฺโญ ฯ
อเสฏฺฐจาริตาย อพฺรหฺมจารี ฯ อุโปสถาทีสุ อหมฺปิ พฺรหฺมจารีติ
มิจฺฉาปฏิญฺญาย พฺรหฺมจารีปฏิญฺโญ ฯ ปูตินา กมฺเมน
สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺฐตฺตา อนฺโตปูติ ฯ ฉหิ ทฺวาเรหิ
ราคาทิกิเลสานุสฺสวเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุโต ฯ สญฺชาตราคาทิกจ-
วรตฺตา สีลวนฺเตหิ ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาโต ฯ โกณฺโฑติ
ทุสฺสีลาธิวจนเมตํ ฯ ยานิ วา ปนญฺญานิปิ อตฺถิ พุทฺธเววจนานิ
วาติอาทินา ยํสทฺทปรามฏฺฐานํ พุทฺธาทิเววจนานํเยว ตํสทฺเทน
ปรามสนํ โหตีติ อาห เตหิ อากาเรหิ ฯเปฯ พุทฺธาทีนํ
เววจเนหีติ ฯ กถํ ปน ตานิ อาการาทิสทฺเทหิ โวหริยนฺตีติ อาห
เววจนานิ หีติอาทึ ฯ สณฺฐานวนฺตานํ พุทฺธาทีนํ สณฺฐานทีปนํ
ตาว โหตุ สณฺฐานรหิตานํ ปน ธมฺมสิกฺขาทีนํ กถนฺติ อาห

สิกฺขาปจฺจกฺขานสณฺฐานตฺตาเอว วาติ ฯ สิกฺขาปจฺจกฺขานรูปานิ
หิ เววจนานิ สิกฺขาปจฺจกฺขานสณฺฐานานีติ วุจฺจนฺติ ฯ เอวํ โขติ
เอตฺถ โขติ อวธารณตฺเถ นิปาโตติ อาห เอวเมวาติ ฯ
[47] มุจฺฉาปเรโตติ มุจฺฉาย อภิภูโต ฯ วจนตฺถวิชานน-
สมตฺถํ ติรจฺฉานคตํ ทสฺเสตุํ นาคมาณวกสฺสาติอาทิ วุตฺตํ ฯ
ติเหตุกปฏิสนฺธิกาติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ฯ น หิ สพฺพาปิ เทวตา
ติเหตุกปฏิสนฺธิกาว โหนฺติ ทฺวิเหตุกานมฺปิ สมฺภวโต ฯ อติขิปฺปํ
ชานนฺตีติ เทวตานํ ภวงฺคปริวาสสฺส มนุสฺสานํ วิย อทนฺธภาวโต
วุตฺตํ ฯ สภาคสฺสาติ ปุริสสฺส ฯ วิสภาคสฺสาติ มาตุคามสฺส ฯ
อนริยโกติ มาคธโวหารโต อญฺโญ ฯ ทวาติ สหสา ฯ รวาติ
วิรชฺฌิตฺวา ฯ อญฺญํ ภณิสฺสามีติ อญฺญํ ภณนฺโต พุทฺธํ
ปจฺจกฺขามีติ ภณตีติ โยเชตพฺพํ ฯ อกฺขรสมยานภิญฺญตาย วา
กรณสมฺปตฺติยา อภาวโต วา กเถตพฺพํ กเถตุมสกฺโกนฺโต หุตฺวา
อญฺญํ กเถนฺโต รวา ภณติ นาม ฯ อุภยถาปิ อญฺญํ ภณิตุกามสฺส
อญฺญภณนํ สมานนฺติ อาห ปุริเมน โก วิเสโสติ ฯ วาเจตีติ
ปาลึ กเถนฺโต อญฺญํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต วา วาเจติ ฯ ปริปุจฺฉตีติ
ปาลิยา อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺโต ปาลึ ปริปุจฺฉติ ฯ อุคฺคณฺหาตีติ
อญฺญสฺส สนฺติเก ปาลึ อุคฺคณฺหาติ ฯ สชฺฌายํ กโรตีติ
อุคฺคหิตปาลึ สชฺฌายติ ฯ วณฺเณตีติ ปาลิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺโต
[ ม. ป. 50 - 1 ส. ป. 303 - 5 ]

ปาลึ วณฺเณติ ฯ มหลฺลกสฺส กิญฺจิ อชานนโต อวิเธยฺยินฺทฺริยตาย ¹
วา โปตฺถกรูปสทิสสฺสาติ วุตฺตํ ฯ มตฺติกาย กตรูปสทิสสฺสาติ
อตฺโถ ฯ ครุเมธสฺสาติ อารมฺมเณสุ ลหุปฺปวตฺติยา อภาวโต
ทนฺธคติกตาย ครุปญฺญสฺส ฯ มนฺทปญฺญสฺสาติ วุตฺตํ โหติ ฯ
สพฺพโส วาติ อิมินา อิทํ ปรํ สาเวสฺสามิ สิกฺขํ ปจฺจกฺขามีติ
เอวํ ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวํ ทสฺเสติ ฯ ยสฺมา ปน อสติ
เอวรูเป จิตฺตุปฺปาเท เกนจิ ปริยาเยน ตถาวิธํ วจีเภทํ กตฺวา
สาวนํ นาม เนว สมฺภวติ ตสฺมา วุตฺตํ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ-
อาทีสุ ฯเปฯ วจีเภทํ กตฺวา น สาเวตีติ ฯ
[48] นิทฺทิสิตพฺพสฺสาติ วิวริตพฺพสฺส ปกาเสตพฺพสฺส ฯ
กิเลเสหีติ อหิริกาทีหิ กิเลเสหิ ฯ อิโต ปฏฺฐายาติ ทุฏฺฐุลฺลปทโต
ปฏฺฐาย ฯ ตสฺส กมฺมสฺสาติ เมถุนธมฺมปฏิเสวนสงฺขาตสฺส
กมฺมสฺส ฯ ทสฺสนนฺติอาทิ วุตฺตนยเมว ฯ อสฺสาติ เมถุนธมฺมสฺส ฯ
ทฺวีหิ ทฺวีหิ สมาปชฺชิตพฺพา ทฺวยทฺวยสมาปตฺตีติ อาห ทฺวเยน
ทฺวเยน สมาปชฺชิตพฺโพติ ฯ ราคปริยุฏฺฐาเนน สทิสภาวาปตฺติยา
มิถุนานํ อิทํ เมถุนํ ฯ เมถุนเมว ธมฺโม เมถุนธมฺโมติ อาห
อุภินฺนํ รตฺตานนฺติอาทึ ฯ ตตฺถ รตฺตานนฺติ เมถุนราเคน

1. ม. อวิทิตินฺทฺริยตาย ฯ
[ ม. ป. 51 ส. ป. 305 - 7 ]

รตฺตานํ ฯ สารตฺตานนฺติ เตเนว ราเคน อติวิย รตฺตานํ
รตฺตวณฺณมาปาทิกานํ ฯ อวสฺสุตานนฺติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน
อุปฺปนฺนเมถุนราเคน ตินฺตานํ ฯ ปริยุฏฺฐิตานนฺติ เมถุนราคุปฺปตฺติยา
ปริโยนทฺธจิตฺตานํ ฯ สทิสานนฺติ รตฺตตาทีหิ สทิสานํ ฯ
[49] ยสฺมา ปฏิเสวติ นามาติ ปทํ มาติกาย นตฺถิ ตสฺมา
ปฏิเสวติ นามาติ กสฺมา อุทฺธฏนฺติ โย มญฺญติ ตสฺส การณํ
ทสฺเสนฺโต ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺถ ฯเปฯ มาติกาปทนฺติ อาห ฯ
อิตฺถิยา นิมิตฺเตนาติ อิทํ มคฺเคน คจฺฉตีติอาทิ วิย ทฏฺฐพฺพํ ฯ
ยถา หิ มคฺเคน คจฺฉตีติ วุตฺเต มคฺคํ คจฺฉติ มคฺเค วา คจฺฉตีติ
อยมตฺโถ ลพฺภติ เอวํ อิตฺถิยา นิมิตฺเตน ปเวเสตีติ วุตฺเต
อิตฺถิยา นิมิตฺตํ ปเวเสติ นิมิตฺเต วา ปเวเสตีติ อยมตฺโถ ลพฺภติ ฯ
อิทญฺจ เยภุยฺยวเสน ปุริสปฺปโยคทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ฯ นิมิตฺตํ
องฺคชาตนฺติ อตฺถโต เอกํ ฯ ปเวสนํ นาม น พหิจฺฉุปนมตฺตนฺติ
อาห วาเตน อสมฺผุฏฺเฐ อลฺโลกาเสติ ฯ อพฺภนฺตรํ หิ ปเวเสนฺโต
ปเวเสตีติ วุจฺจติ น พหิจฺฉุปนฺโต ฯ อพฺภนฺตรนฺติ จ ปกติยา
สพฺพโส ปิหิตสฺส นิมิตฺตสฺส วาเตน อสมฺผุฏฺโฐกาโส วุจฺจตีติ ฯ
อิทานิ สพฺพถา เลโสกาสปิทหนตฺถํ อิตฺถีนิมิตฺเต ปุริสนิมิตฺเต จ
ลพฺภมานํ ปเวสนกาเล อญฺญมญฺญํ สมฺผสฺสารหํ ปเทสวิเสสํ
วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อิตฺถีนิมิตฺเต จตฺตาริ ปสฺสานีติอาทิมาห ฯ
[ ม. ป. 51 ส. ป. 307 ]

วาเตน อสมฺผุฏฺเฐ หิ อลฺโลกาเส ยตฺถ กตฺถจิ เอเกนปิ ปเทเสน
ฉุปิตฺวา ปเวเสนฺโต ปเวเสตีติ วุจฺจติ ฯ เวมชฺฌนฺติ ยถา จตฺตาริ
ปสฺสานิ อสมฺผุสนฺโต ปเวเสติ เอวํ กตวิวรสฺส อิตฺถีนิมิตฺตสฺส
เหฏฺฐิมตลํ วุจฺจติ ฯ ปุริสนิมิตฺเต ปน มชฺฌนฺติ อคฺคโกฏึ สนฺธาย
วทติ ฯ อุปรีติ อคฺคโกฏิโต อุปริภาคปฺปเทโส ฯ อิทญฺจ มชฺเฌน
สมฺมิญฺชิตฺวา ปเวเสนฺตสฺส มชฺฌิมปพฺพสมฺมิญฺชิตงฺคุลึ กตฺถจิ
ปเวเสนฺตสฺส องฺคุลิยา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิสทิสํ องฺคชาตสฺส อุปริภาค-
เวมชฺฌํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ เหฏฺฐา ปเวเสนฺโตติ อิตฺถีนิมิตฺตสฺส
เหฏฺฐิมภาเคน ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโต ฯ มชฺเฌน ปเวเสนฺโตติ
อพฺภนฺตรตลํ ฉุปิตฺวา มชฺเฌน ปเวเสนฺโต ฯ กตฺถจิ อจฺฉุปนฺตํ
ปเวเสตฺวา นีหรนฺตสฺส หิ นตฺถิ ปาราชิกํ ทุกฺกฏํ ปน โหติ
ฉินฺนสีสวตฺถุสฺมึ วิวฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา นีหรนฺตสฺส วิย ฯ
มชฺเฌเนว ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตติ อคฺคโกฏิยา ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโต ฯ
มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา สมฺมิญฺชิตงฺคุลินฺติ สมฺพนฺโธ ฯ อถวา
สมฺมิญฺชิตงฺคุลึ มชฺฌิมปพฺพปิฏฺฐิยา ปเวเสนฺโต วิยาติ โยเชตพฺพํ ฯ
สงฺโกเจตฺวาติ นิมิตฺตํ มชฺเฌน ภินฺทิตฺวา ฯ อุปริภาเคนาติ สงฺโกจิตสฺส
อุปริภาคโกฏิยา ฯ อิทานิ ปุริสนิมิตฺตสฺส เหฏฺฐาวุตฺเตสุ ฉสุ
ฐาเนสุ อุปรีติ วุตฺตฏฺฐานนฺตรสฺส วเสน วิสุํ จตฺตาริ ปสฺสานิ
คเหตฺวา ปุริสนิมิตฺเต ทสธา ฐานเภทํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถาติอาทิ-
[ ม.ป. 51 ส.ป. 307 ]

อาทิมาห ฯ เหฏฺฐา ปน วิสุํ ตานิ อคฺคเหตฺวา จตฺตาริ ปสฺสานีติ
วจนสามญฺญโต วิสุํ วิสุํ ลพฺภมานานิ เอกชฺฌํ คเหตฺวา ฉฏฺฐา-
นานิ วุตฺตานิ ฯ ตุลาทณฺฑสทิสํ ปเวเสนฺตสฺสาติ อุชุกํ ปเวเสนฺ-
ตสฺส ฯ นิมิตฺเต ชาตนฺติ อตฺตโน นิมิตฺเต ชาตํ ฯ จมฺมขีลนฺติ
นิมิตฺเต อุฏฺฐิตจมฺมเมว ฯ อุณฺณิคณฺโฑติปิ วทนฺติ ฯ นิมิตฺเต
ชาตมฺปิ จมฺมขีลาทิ นิมิตฺตเมวาติ อาห อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ ฯ
อุปหตกายปฺปสาทนฺติ อวตฺวา นฏฺฐกายปฺปสาทนฺติ วจนํ อุปาทินฺน-
ภาวสฺส นตฺถิตาทสฺสนตฺถํ ฯ เตเนวาห มตจมฺมํ วา สุกฺขปิฬกํ
วาติ ฯ สติ หิ อุปาทินฺนภาเว อุปหเตปิ กายปฺปสาเท อุปหตินฺ-
ทฺริยวตฺถุสฺมึ วิย ปาราชิกาปตฺติเยว สิยา ฯ มตจมฺมํ ปน
สุกฺขปิฬกญฺจ อนุปาทินฺนกํ ฯ อุปาทินฺนเกเยว จ ปาราชิกาปตฺติ ฯ
เตนาห อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ ฯ น จ เอวํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ
สกฺกา วตฺตุนฺติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ ฯ อิตฺถีนิมิตฺตสฺส ปน นฏฺเฐปิ
อุปาทินฺนภาเว ปาราชิกาปตฺติเยว มเต อกฺขยิเต เยภุยฺเยน อกฺขยิเต
จ ปาราชิกาปตฺตีติ วจนโต ฯ เมถุนสฺสาเทนาติ อิมินา กาย-
สํสคฺคราคํ นิวตฺเตติ ฯ สติ หิ กายสํสคฺคราเค สงฺฆาทิเสโสว
สิยา ฯ พีชานิปิ นิมิตฺตสงฺขํ น คจฺฉนฺตีติ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ ฯ
นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ปเวเสตีติ หิ วุตฺตํ ฯ
[50] อิทานิ อิมิสฺสา เมถุนกถาย อสพฺภิรูปตฺตา อีทิสํ
[ ม. ป. 51 ส. ป. 307-8 ]

ฐานํ กเถนฺเตหิ สุณนฺเตหิ จ เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อนุสาสนฺโต
อยญฺจ เมถุนกถา นามาติอาทิมาห ฯ เมถุนกถาย ราควุฑฺฒิ-
เหตุตฺตา หาสวิสยตฺตา จ ตทุภยนิวตฺตนตฺถํ ปฏิกูลมนสิการาทีสุ
นิโยเชติ ฯ ปฏิกูลมนสิกาเรน หิ ราโค นิวตฺตติ ฯ สมณสญฺญาทีสุ
ปจฺจุปฏฺฐิเตสุ หาโส นิวตฺตติ ฯ สตฺตานุทฺทยายาติ สตฺตานํ
อปายทุกฺขาทีหิ อนุรกฺขณตฺถํ ฯ โลกานุกมฺปายาติ สตฺตโลกวิสยาย
อนุกมฺปาย ฯ มุขํ อปิธายาติ มุขํ อปิทหิตฺวา ฯ เยน เกนจิ
ปมาเทน กทาจิ มนฺทหาโส ภเวยฺย ตทา ครุตฺตํ กุปฺเปยฺย
ตสฺมา ตาทิเส กาเล ครุภาวสฺส อวิโกปนตฺถํ วิชนเกน ¹ มุขํ
ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิสีทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย ฯ อถวา มุขํ
อปิธายาติ มุขํ ปิทหิตฺวาติ อตฺโถ ฯ วิชนเกน มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา
หสมาเนน น นิสีทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย ฯ ทนฺตวิทํสกนฺติ ทนฺเต
ทสฺเสตฺวา ฯ วิวริตฺวาติ อตฺโถ ฯ ตพฺภีเตนาติ สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺเตน
อุสฺสาหชาเตนาติ อตฺโถ ฯ ยทิ หิ อีทิสํ นาม อสพฺภึ กเถมีติ
สงฺโกจํ อาปชฺเชยฺย อตฺถวิภาวนํ น สิยา ตสฺมา ตาทิเสน
สมฺมาสมฺพุทฺเธนปิ ตาว อีทิสํ กถิตํ กิมงฺคํ ปนาหํ น กเถมีติ
เอวํ อุสฺสาหชาเตน กเถตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย ฯ สตฺถุปฏิภาเคนาติ
สตฺถุกปฺเปน ฯ สตฺถุสทิเสนาติ อตฺโถ ฯ
[51] ติรจฺฉาเนสุ คตายาติ ติรจฺฉาเนสุ อุปฺปนฺนาย ฯ

1. ม. พีชเกน ฯ
[ ม. ป. 502 ส. ป. 308 ]

ยสฺมา ติรจฺฉานคตา นาม อติขุทฺทกาปิ โหนฺติ เยสํ มคฺเคสุ
ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวสนํ นปฺปโหติ ตสฺมา น สพฺพาว ติรจฺฉาน-
คติตฺถิโย ปาราชิกวตฺถุภูตาติ ปเวสนปฺปโหนกวเสน ลพฺภมาน-
ติรจฺฉานคติตฺถิโย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ปาราชิกวตฺถุภูตาเอว
เจตฺถาติอาทิมาห ฯ อปาทานํ อหิมจฺฉาติอาทิคาถา ปาราชิกวตฺถูนํ
เหฏฺฐิมปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ โปราเณหิ ฐปิตา ฯ ตตฺถ อหีติ
ชาตินิทฺเทเสน สพฺพาปิ สปฺปชาติ สงฺคหิตาติ อาห อหิคฺคหเณน
ฯเปฯ ทีฆชาติ สงฺคหิตาติ ฯ ตตฺถ โคนสาติ สปฺปวิเสโส
เยสํ ปิฏฺฐีสุ มหนฺตานิ มณฺฑลานิ สนฺทิสฺสนฺติ ฯ มจฺฉคฺคหณํ
โอทกชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ อาห มจฺฉคฺคหเณน ฯเปฯ
อุทกชาติ สงฺคหิตาติ ฯ เตเนว มณฺฑูกกจฺฉปานํ สปาทกตฺเตปิ
อุทกชาติกตฺตา สงฺคโห กโต ฯ มุขสณฺฐานนฺติ โอฏฺฐจมฺม-
สณฺฐานํ ฯ วณสงฺเขปํ คจฺฉตีติ วณสงฺคหํ คจฺฉติ นวสุ
วณมุเขสุ สงฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย ฯ วเณ ถุลฺลจฺจยญฺจ
อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติ อิมสฺส สุตฺตสฺส
วเสน เวทิตพฺพํ ฯ ตสฺมึ หิ สุตฺเต ทฺวีสุ สมฺภินฺนวเณสุ เอเกน
วเณน ปเวเสตฺวา ทุติเยน นีหรนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ ฯ
วกฺขติ จ อิมสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมวเสน สพฺพตฺถ วณสงฺเขเป
ถุลฺลจฺจยํ เวทิตพฺพนฺติ ฯ กุกฺกุฏิคฺคหณมฺปิ สพฺพาย ปกฺขิชาติยา
[ ม. ป. 52 ส.ป. 309 ]

อุปลกฺขณปทนฺติ อาห กุกฺกุฏิคฺคหเณน ฯเปฯ ปกฺขิชาติ สงฺค-
หิตาติ ฯ มชฺชาริคฺคหณมฺปิ จตุปฺปทชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ
เวทิตพฺพํ ฯ เตนาห มชฺชาริคฺคหเณน ฯเปฯ จตุปฺปทชาตึ สงฺค-
หิตาติ ฯ รุกฺขสุนขา นาม กลนฺทกาติปิ วทนฺติ ฯ มงฺคุสาติ
นงฺกุลา ฯ
[52] ปราชิตสทฺโท อุปสคฺคสฺส วุฑฺฒึ กตฺวา ตการสฺส จ
กการํ กตฺวา ปาราชิโกติ นิทฺทิฏฺโฐติ อาห ปาราชิโกติ ปรา-
ชิโตติ ฯ กตฺถจิ อาปตฺตีติ ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺยาติ-
คณฺฐีปเทสุ วุตฺตํ ฯ ปราชยตีติ ปาราชิกํ ปาราชิกาติ จ กตฺตุ-
สาธเนน ปาราชิกสทฺเทน สิกฺขาปทํ อาปตฺติ จ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต
อาห โย ตํ อติกฺกมตีติอาทึ ฯ ปุคฺคโล ปน กมฺมสาธเนน
ปาราชิกสทฺเทน วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ปุคฺคโล ยสฺมา ปรา-
ชิโตติอาทึ ฯ เอตเมว หิ อตฺถํ สนฺธายาติ ตํ อาปตฺตึ อาปนฺโน
ปุคฺคโล ปราชิโต โหติ ปราชยมาปนฺโนติ เอตมตฺถํ สนฺธาย ฯ
จุโต ปรทฺโธติอาทินา หิ ตํ อาปตฺตึ อาปนฺนปุคฺคโล จุโต โหติ
ปราชิโต ปราชยํ อาปนฺโนติ อยมตฺโถ วิญฺญายติ ฯ น ปน
ปุคฺคโล ปาราชิโก นาม โหตีติ เอตมตฺถํ สนฺธายาติ เอวมตฺโถ
คเหตพฺโพ ฯ น หิ ปริวารคาถา ปุคฺคลวุตฺติปาราชิกสทฺทสฺส
[ ม. ป. 52 ส. ป. 309-10 ]

นิพพจนทสฺสนตฺถํ วุตฺตา อาปตฺติวุตฺตีนํ ปาราชิกาทิสทฺทานํ
นิพฺพจนวิภาคปฺปสงฺเค วุตฺตตฺตา ฯ อยํ หิ ปริวารคาถาย อตฺโถ
ยทิทํ ปุคฺคลาปตฺติสิกฺขาปทปาราชิเกสุ อาปตฺติปาราชิกํ นาม วุตฺตํ
ตํ อาปชฺชนฺโต ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต ปราชยมาปนฺโน
สทฺธมฺมา จุโต ปรทฺโธ ภฏฺโฐ นิรงฺกโต จ โหติ อนีหเฏ ตสฺมึ
ปุคฺคเล ปุน อุโปสถปวารณาทิเภโท สํวาโส นตฺถิ เตเนตํ อิติ
วุจฺจติ เตน การเณน เอตํ อาปตฺติปาราชิกํ อิติ วุจฺจตีติ ฯ
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ ฯ ยสฺมา ปราชิโต โหติ เอเตน
ตสฺมา เอตํ ปาราชิกนฺติ วุจฺจตีติ ฯ ปริภฏฺโฐติ สาสนโต ภฏฺโฐ
ปริหีโนติ อตฺโถ ฯ ฉินฺโนติ อนฺตรา ขณฺฑิโต ฯ สทฺธึ โยชนายาติ
ปทโยชนาย สทฺธึ ฯ จตุพฺพิธํ สงฺฆกมฺมนฺติ อปโลกนาทิวเสน
จตุพฺพิธํ สงฺฆกมฺมํ ฯ สีมาปริจฺฉินฺเนหีติ เอกสีมาปริยาปนฺเนหิ ฯ
ปกตตฺตา นาม ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จ ฯ ปญฺจวิโธปีติ
นิทานุทฺเทสาทิวเสน ปญฺจวิโธปิ ฯ นหาปิตปุพฺพกานํ วิย โอทิสฺส
อนุญฺญาตํ ฐเปตฺวา อวเสสํ สพฺพมฺปิ สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ
ลชฺชิปุคฺคเลหิ อนติกฺกมนียตฺตา วุตฺตํ สพฺเพหิปิ ลชฺชิปุคฺคเลหิ
สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโตติ ฯ สมนฺติ สทฺธึ เอกปฺปหาเรน วา ฯ
สิกฺขิตพฺพภาวโตติ อนติกฺกมนวเสน อุคฺคหปริปุจฺฉาทินา จ
สิกฺขิตพฺพภาวโต ฯ สามญฺญสิกฺขาปเทสุ อิทํ ตยา น สิกฺขิตพฺพนฺติ
[ ม. ป. 52 ส. ป. 310-1]

เอวํ อพหิกาตพฺพโต น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสตีติ
วุตฺตํ ฯ
[53] ยนฺตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ น เกวลํ อิตฺถิยาเอว
นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ อิมินา เกวลํ อิตฺถิยาเอว นิมิตฺตํ ปารา-
ชิกวตฺถุ น โหติ อถ โข อุภโตพฺยญฺชนกปณฺฑกปุริสานมฺปิ
นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ ทสฺเสติ ฯ น จ มนุสฺสิตฺถิยาเอวาติ
อิมินา ปน มนุสฺสิตฺถิยาเอว นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ น โหติ อมนุสฺ-
สิตฺถีติรจฺฉานคติตฺถีอมนุสฺสุภโตพฺยญฺชนกาทีนมฺปิ นิมิตฺตํ ปารา-
ชิกวตฺถูติ ทสฺเสติ ฯ วตฺถุเมว น โหตีติ อมนุสฺสิตฺถิปฺปสงฺเคน
อาคตํ สุวณฺณรชตาทิมยํ ปฏิกฺขิปตีติ ตีสุปิ คณฺฐีปเทสุ วุตฺตํ ฯ
ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ ฯ น หิ อิโต ปุพฺเพ อมนุสฺสิตฺถิคฺคหณํ
กตํ อตฺถิ เยน ตปฺปสงฺโค สิยา อิทาเนว หิ ติสฺโส อิตฺถิโยติ-
อาทินา อมนุสฺสิตฺถิคฺคหณํ กตํ น จ อมนุสฺสิตฺถิคฺคหเณน
สุวณฺณรชตาทิมยานํ ปสงฺโค ยุตฺโต มนุสฺสามนุสฺสติรจฺจฉานชาติ-
วเสน ติธา กตฺวา ปาราชิกวตฺถุภูตสตฺตานํ นิทฺเทเสน สุวณฺณ-
รชตาทิมยานํ ปสงฺคสฺส นิวตฺติตตฺตา ฯ ตถา หิ อิตฺถีปุริสาทีสุ
มนุสฺสามนุสฺสาทีสุ วา ยงฺกิญฺจิ อนามสิตฺวา อวิเสเสน เมถุนํ
ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺตกเมว มาติกายํ วุตฺตํ ฯ ตสฺส
ปทภาชเน จ ปฏิเสวติ นามาติ มาติกาปทํ อุทฺธริตฺวา โย นิมิตฺเตน
[ ม. ป. 52 ส. ป. 311 ]

นิมิตฺตํ องฺคชาเตน องฺคชาตํ อนฺตมโส ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวเสติ
เอโส ปฏิเสวติ นามาติ ปฏิเสวนากาโรว ทสฺสิโต ฯ น จ
ปาราชิกวตฺถุภูตนิมิตฺตนิสฺสยา มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตอิตฺถีปุริส-
*ปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนกา นิยเมตฺวา ทสฺสิตา ฯ ตสฺมา อิตฺถิยาเอว
นุโข นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ อุทาหุ อญฺเญสมฺปีติ เอวมาทิ-
สนฺเทโห สิยา ฯ นิมิตฺตโวหาโร จ สุวณฺณรฺตาทิมยรูปเกสุ
จ ลพฺภติเยว ฯ เตเนว วินีตวตฺถูสุ เลปจิตฺตสฺส นิมิตฺตํ องฺค-
ชาเตน ฉุปิ ทารุธีตลิกาย นิมิตฺตํ องฺคชาเตน ฉุปีติ วุตฺตํ ฯ
ตสฺมา นิมิตฺตสามญฺญโต สุวณฺณรชตาทิมยานมฺปิ นิมิตฺตํ ปารา-
ชิกวตฺถุ โหติ น โหตีติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยา ฯ เตเนว
เลปจิตฺตาทิวตฺถูสุ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสีติ วุตฺตํ ฯ ตสฺมา
ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ปาราชิกวตฺถุภูตสตฺตนิยมนตฺถญฺจ ชาติวเสน
มนุสฺสามนุสฺสาทิโต ติธา กตฺวา ปาราชิกวตฺถุภูตสตฺเต ภควา
วิภชิตฺวา ทสฺเสสิ ฯ ตสฺมา วตฺถุเมว น โหตีติ นิมิตฺตสามญฺญโต
ปสงฺคาคตํ สุวณฺณรชตาทิมยานํ นิมิตฺตํ ปฏิกฺขิปตีติ วตฺตพฺพํ ฯ
ตโย มคฺเคติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ตีสุ มคฺเคสูติ อตฺโถ
เวทิตพฺโพติ ฯ เอวํ สพฺพตฺถาติ อิมินา เทฺว มคฺเคติ เอตฺถาปิ
ทฺวีสุ มคฺเคสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อติทิสฺสติ ฯ อสฺสาติ
อาขฺยาติกปทนฺติ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต โหตีติ อาห ฯ คณฺฐี-
[ ม. ป. 52 ส. ป. 311-2 ]

ปเทสุ ปน อสฺสาติ ปุคฺคลํ ปรามสิตฺวา โหตูติ วจนเสโส ทสฺสิ-
โตติปิ อตฺถวิกปฺโป ทสฺสิโต ฯ น เหโส สุนฺทรตโต ฯ ยทิ หิ
วจนเสโส อธิปฺเปโต สิยา โหตีติ วตฺตพฺพํ ฯ เตเนว อญฺญสฺมึ
อตฺถวิกปฺเป โหตีติ วจนเสโส กโต ฯ
[54] สาทิยนฺตสฺเสวาติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม เสเวตุกามตา-
จิตฺตสฺส อุปฏฺฐาปนนฺติ อาห ปฏิเสวนจิตฺตสมงฺคิสฺสาติ ฯ ปฏิปกฺขํ
อตฺถยนฺตีติ สิกฺขากามานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปกฺขํ ทุสฺสีลภาวํ
อตฺถยนฺตีติ คณฺฐีปเทสุ วุตฺตํ ฯ อตฺตโน เวริปุคฺคลสฺส ปน
ปฏิปกฺขภูตํ กิญฺจิ อมิตฺตํ อตฺถยนฺติ คเวสนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ
ทฏฺฐพฺโพ ฯ ปจฺจตฺถิกา หิ อตฺตโน เวรึ นาเสตุกามา ตสฺส
ปฏิปกฺขภูตํ กิญฺจิ อมิตฺตํ อตฺตโน สหายภาวมุปคจฺฉนฺตํ อิจฺฉนฺติ ฯ
ราชปจฺจตฺถิกาทีนํ อุปริวกฺขมานตฺตา ตทนุรูปวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต
ภิกฺขูเยว ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกาติ อาห ฯ ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา
ภิกฺขุปจฺจตฺถิกาติ เอวมฺปน วุจฺจมาเน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา
ราชาทโยปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺตีติ ราชปจฺจตฺถิกาทโย วิสุํ น
วตฺตพฺพา สิยุํ อญฺญตฺถ ปน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุ-
ปจฺจตฺถิกาติ อยมตฺโถ ลพฺภเตว สาสนปจฺจตฺถิกาติ ยถา ฯ
อิสฺสาปกตาติ ปเรสํ ลาภสกฺการาทิอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย
อภิภูตา ฯ นิปฺปริปฺผนฺทนฺติ ปริปฺผนฺทวิรหิตํ ฯ ยถา จลิตุํ
[ ม. ป. 53-4 ส. ป. 312-3 ]

ปริวตฺติตุํ น สกฺโกติ ตถา คเหตฺวาติ อตฺโถ ฯ สมฺปโยเชนฺตีติ
วจฺจมคฺเคน สทฺธึ โยเชนฺติ ฯ ตสฺมึ ขเณติ ตสฺมึ ปเวสนกฺขเณ ฯ
อคฺคโต ยาว มูลา ปเวสนกาโล ปเวสนกฺขโณติ วุจฺจติ ฯ
สาทิยนํ นาม เสวนจิตฺตสฺส อุปฺปาทนนฺติ อาห เสวนจิตฺตํ
อุปฏฺฐเปตีติ ฯ ปวิฏฺฐกาเลติ องฺคชาตสฺส ยตฺตกํ ฐานํ
ปเวสนารหํ ตตฺตกํ อนวเสสโต ปวิฏฺฐกาเล ฯ เอวํ ปวิฏฺฐสฺส
อุทฺธรณารมฺภโต อนฺตราฐิตกาโล ฐิตํ นาม ฯ อฏฺฐกถายมฺปน
มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฏฺฐึ ปตฺวา สพฺพถา วายามโต โอรมิตฺวา
ฐิตกาลํ สนฺธาย สุกฺกวิสฏฺฐิสมเยติ วุตฺตํ ฯ อุทฺธรณํ นาม ยาว
อคฺคา นีหรณกาโลติ อาห นีหรณกาเล ปฏิเสวนจิตฺตํ อุปฏฺฐ-
เปตีติ ฯ องฺคารกาสุนฺติ องฺคารราสึ ฯ เอวรูเป กาเล อสาทิยนํ
นาม น สพฺเพสํ วิสโยติ อาห อิมํ หิ เอวรูปํ อารทฺธวิปสฺส-
กนฺติอาทึ ฯ เอกาทสหิ อคฺคีหีติ ราคโทสโมหชาติชรามรณ-
โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสงฺขาเตหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ ฯ
ราคาทโย หิ อนุทหนฏฺเฐน อคฺคีติ วุจฺจนฺติ ฯ เต หิ ยสฺส
สนฺติ ตํ นิทฺทหนฺติ มหาปริฬาหา จ โหนฺติ ทุนฺนิพฺพาปยา จ ฯ
ภควตา จ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคโห อิจฺฉิโตเยวาติ อาห
ปจฺจตฺถิกานญฺจสฺส มโนรถวิฆาตํ กโรนฺโตติ ฯ อสฺสาติ อสาทิยนฺตสฺส
ยถาวุตฺตคุณสมงฺคิสฺส ฯ
[ ม. ป. 54 ส.ป. 313-4 ]

[55] อกฺขยิตนิมิตฺตา อกฺขยิตสทฺเทน วุตฺตา อุตฺตรปท
โลเปนาติ อาห โสณสิคาลาทีหิ อกฺขยิตนิมิตฺตนฺติ ฯ อกฺขยิตํ
นิมิตฺตํ ยสฺสา สา อกฺขยิตนิมิตฺตา ฯ ชาครนฺตินฺติอาทิ วิเสสน-
รหิตตฺตา สุทฺธิกจตุกฺกานีติ วุตฺตํ ฯ สมานาจริยกตฺเถราติ เอกา-
จริยสฺส ปาฐนฺเตวาสิกา ฯ มหาภเยติ พฺรหฺมติสฺสภเย ฯ คงฺคาย
อปรภาโค อปรคงฺคํ ฯ วต เรติ ครหตฺเถ นิปาโต ฯ วิสชฺชนฺเตน
กึ กาตพฺพนฺติ อาห นิจฺจกาลํ โสตพฺพนฺติอาทึ ฯ เอวํ
วินยครุกานนฺติ อิมินา อุปริ เตหิ วุจฺจมานวินิจฺฉยสฺส ครุกรณียตาย
การณํ วุตฺตํ ฯ สพฺพํ ปริยาทิยิตฺวาติ สพฺพํ ปาราชิกกฺเขตฺตํ
อนวเสสโต คเหตฺวา ฯ โสตํ ฉินฺทิตฺวาติ ปาราชิกกฺเขตฺเต วีติกฺ-
กมโสตํ ฉินฺทิตฺวา ฯ อปฺปญฺญตฺตภาวโต ยุตฺติอภาวโต จ ปาราชิกจฺ-
ฉายา ปเนตฺถ น ทิสฺสตีติ วุตฺตํ ฯ เกจิ ปน อุปฑฺฒกฺขยิต-
ภาวสฺส ทุพฺพินิจฺฉยตฺตา ตตฺถ ปาราชิกํ น ปญฺญเปสีติ วทนฺติ ฯ
ตํ อการณํ น จ ทุพฺพินิจฺฉยตา อปฺปญฺญตฺติการณํ เยภุยฺยกฺ-
ขยิตาทีสุปิ ทุพฺพินิจฺฉยภาวสฺส สมานตฺตา ฯ อุปฑฺฒกฺขยิตโต หิ
กิญฺจิเทว อธิกํ โอนํ วา ยทิ ขาทิตํ สิยา ตมฺปิ เยภุยฺเยน
ขยิตํ อกฺขยิตนฺติ สงฺขํ คจฺฉตีติ อุปฑฺฒกฺขยิตมิว เยภุยฺยกฺขยิตานิปิ
ทุพฺพินิจฺฉยาเนว ฯ อปิจ อุปฑฺฒกฺขยิตํ ยทิ สภาวโต ปาราชิกกฺ-
เขตฺตํ สิยา น ตตฺถ ภควา ทุพฺพินิจฺฉยนฺติ ปาราชิกํ น
[ ม. ป. 54 ป. ป. 31-6 ]

ปญฺญเปติ ฯ อิทานิ เถเรน กตวินิจฺฉยเมว อุปตฺถมฺเภตฺวา อปรมฺปิ
ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต อปิจาติอาทิมาห ฯ นิมิตฺเต อปฺป-
มตฺตกาปิ มํสราชิ สเจ อวสิฏฺฐา โหติ ตํ เยภุยฺยกฺขยิตเมว
โหติ ตโต ปรมฺปน สพฺพโส ขยิเต นิมิตฺเต ทุกฺกฏเมวาติ
ทสฺเสนฺโต อาห ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถีติ ฯ อถวา เยภุยฺเยน
ขยิตํ นาม วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขานํ จตูสุ โกฏฺฐาเสสุ เทฺว
โกฏฺฐาเส อติกฺกมฺม ยาว ตติยโกฏฺฐาสสฺส ปริโยสานา ขาทิตํ ฯ
ตโต ปรมฺปน ตติยโกฏฺฐาสํ อติกฺกมฺม ยาว จตุตฺถโกฏฺฐาสสฺส
ปริโยสานา ขาทิตํ ทุกฺกฏวตฺถูติ เวทิตพฺพํ ฯ มตสรีรสฺมึเยว
เวทิตพฺพนฺติ มตํ เยภุยฺเยน อกฺขยิตนฺติอาทิวจนโต ฯ ยทิปิ
นิมิตฺตํ สพฺพโส ขยิตนฺติอาทิ สพฺพํ ชีวมานกสรีรเมว สนฺธาย
วุตฺตนฺติ มหาคณฺฐีปเท วุตฺตํ ฯ เกนจิ ปน ตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพนฺติ
ลิขิตํ ฯ กิเมตฺถ วีมํสิตพฺพํ ฯ ชีวมานกสรีรสฺเสว อธิกตตฺตา
มตสรีเร ลพฺภมานสฺส วินิจฺฉยสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา จ ฯ เตเนว
มาติกฏฺฐกถายมฺปิ ชีวมานกสรีรสฺส วุตฺตปฺปกาเร มคฺเค สเจปิ
ตจาทีนิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส ฉินฺเน นิมิตฺตสณฺฐานมตฺตํ ปญฺญายติ
ตตฺถ อนฺตมโส องฺคชาเต อุฏฺฐิตํ อนฏฺฐกายปฺปสาทํ ปิฬกํ
วา จมฺมขีลํ วา ปเวเสนฺตสฺสาปิ เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิกํ
นฏฺฐกายปฺปสาทํ สุกฺขปิฬกํ วา มตจมฺมํ วา โลมํ วา ปเวเสนฺ-
[ ม. ป. 54 ส. ป. 316 ]

ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สเจ นิมิตฺตสณฺฐานมตฺตมฺปิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส
มคฺโค อุปฺปาฏิโต ตตฺถ อุปกฺกมโต วณสงฺเขปวเสน ถุลฺลจฺจยนฺติ
ชีวมานกสรีรสฺมึเยว ยถาวุตฺตวินิจฺฉโย ทสฺสิโต ฯ สพฺพโส ขยิตนฺติ
นิมิตฺตปฺปเทเส พหิ ฐิตํ ฉวิจมฺมํ สพฺพโส ฉินฺทิตฺวา โสณสิคาลาทีหิ
ขยิตสทิสํ กตํ ฯ เตเนวาห ฉวิจมฺมํ นตฺถีติ ฯ นิมิตฺตมํสสฺส
ปน อพฺภนฺตเร ฉวิจมฺมสฺส จ วิชฺชมานตฺตา นิมิตฺตสณฺฐานํ
ปญฺญายตีติ วุตฺตํ ฯ เตเนวาห ปเวสนํ ชายตีติ ฯ นิมิตฺต-
สณฺฐานํ ปน อนวเสเสตฺวาติ นิมิตฺตากาเรน ฐิตํ ฉวิจมฺมมํสาทึ
อนวเสเสตฺวา ฯ ชีวมานกสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ
มตสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห มตสรีเร ปนาติอาทึ ฯ
มนุสฺสานํ ชีวมานสรีเรติอาทินา ปน อกฺขิอาทโยปิ วณสงฺคหํ
คจฺฉนฺตีติ วเณน เอกปริจฺเฉทํ กตฺวา อกฺขิอาทีสุปิ ถุลฺลจฺจยํ
วุตฺตํ ฯ เตสญฺจ วณสงฺคโห นวทฺวาโร มหาวโณติ เอวมาทิ-
สุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพ ฯ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ
ทุกฺกฏํ ปน อฏฺฐกถาปมาเณน คเหตพฺพํ ฯ ยถา หิ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉาน-
คเตสุ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขานํ ปาราชิกวตฺถุภาเว นานากรณํ
นตฺถิ เอวํ อกฺขิอาทีนมฺปิ ถุลฺลจฺจยาทิวตฺถุภาเว นินฺนานากรเณน
ภวิตพฺพํ ฯ วเณ ถุลฺลจฺจยญฺจ อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ อาปตฺติ
ถุลฺลจฺจยสฺสาติ สามญฺญโต วุตฺตํ ฯ น ปน มนุสฺสานนฺติ วิเสสนํ
[ ม. ป. 55 ส. ป. 316-7 ]

อตฺถิ ฯ ยทิปิ ติรจฺฉานคตานํ วเณสุ ถุลฺลจฺจเยน น ภวิตพฺพํ ฯ
ขรกมุขมณฺฑูกสฺส ¹ มุขสณฺฐาเน วณสงฺเขปโต ถุลฺลจฺจยํ น
วตฺตพฺพํ ฯ วุตฺตญฺจ ตสฺมา อฏฺฐกถาจริยาเอเวตฺถ ปมาณํ ฯ
ภควโต อธิปฺปายญฺญุโน หิ อฏฺฐกถาจริยา เตเนว วุตฺตํ
พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต
โส ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว ญาโตติอาทิ ฯ
มนุสฺสานนฺติ อิตฺถีปุริสปณฺฑกอุภโตพฺยญฺชนานํ สามญฺญโต วุตฺตํ ฯ
วตฺถิโกเสสูติ วตฺถิปุเฏสุ ปุริสานํ องฺคชาตโกเสสุ ฯ มตสรีรํ
ยาว อุทฺธุมาตกาทิภาเวน กุฏฺฐิตํ น โหติ ตาว อลฺลสรีรนฺติ
เวทิตพฺพํ ฯ เตนาห ยทา ปน สรีรํ อุทฺธุมาตกํ โหตีติอาทึ ฯ
ปาราชิกวตฺถุญฺจ ถุลฺลจฺจยวตฺถุญฺจ วิชหตีติ เอตฺถ ปาราชิกวตฺถุภาวํ
ถุลฺลจฺจยวตฺถุภาวญฺจ วิชหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ มตานํ
ติรจฺฉานคตานนฺติ สมฺพนฺโธ ฯ เมถุนราเคน วตฺถิโกสํ ปเวเสนฺตสฺส
ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ อาห วตฺถิโกสํ อปฺปเวเสนฺโตติ ฯ อิตฺถิยา
อปฺปเวเสนฺโตติ อิตฺถิยา นิมิตฺตํ อปฺปเวเสนฺโต ฯ อปฺปเวเสนฺโตติ จ
ปเวสนาธิปฺปายสฺส อภาวํ ทสฺเสติ ฯ ปเวสนาธิปฺปาเยน พหิ
ฉุปนฺตสฺส ปน เมถุนสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา ทุกฺกเฏเนว ภวิตพฺพํ ฯ
นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ ถุลฺลจฺจยนฺติ อิทญฺจ น จ ภิกฺขเว รตฺตจิตฺเตน

1. ม. ปฏงฺค ฯ
[ ม. ป. 55 ส. ป. 317 ]

องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ โย ฉุเปยฺย อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติ อิมสฺส
สุตฺตสฺส วเสน วุตฺตํ ฯ ตตฺถ จ เกสญฺจิ อญฺญถาปิ อตฺถวิกปฺปสฺส
พีชํ ¹ ทสฺเสนฺโต มหาอฏฺฐกถายมฺปนาติอาทิมาห ฯ ตตฺถ
กิญฺจาปิ กตฺวา มหาอฏฺฐกถํ สรีรนฺติ วุตฺตํ ฯ ตถาปิ เสสอฏฺฐกถาสุ
เมถุนราเคน มุเขนาติ วจนสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ มหาอฏฺฐกถายมฺปนาติ
วุตฺตํ ฯ องฺคชาเตนาติ อวุตฺตตฺตา อวิเสเสนาติ วุตฺตํ ฯ อิทานิ
มหาอฏฺฐกถายํ วุตฺตํ ปาลิยา สํสนฺเทตฺวา ทสฺเสนฺโต ยนฺตาว
มหาอฏฺฐกถายนฺติอาทิมาห ฯ อิตรถา หิ ทุกฺกฏํ สิยาติ ปกติมุเขน
ฉุปนฺตสฺส วิสาณาทิคฺคหเณ วิย ทุกฺกฏํ สิยา ฯ เอวํ มหาอฏฺฐกถํ
ปาลิยา สํสนฺเทตฺวา อิทานิ ตตฺถ เกสญฺจิ อญฺญถา อตฺถวิกปฺปํ
ทสฺเสนฺโต เกจิ ปนาติอาทิมาห ฯ สงฺฆาทิเสโสติ กายสํสคฺคสิกฺขาปเทน
สงฺฆาทิเสโส ฯ วุตฺตนเยเนวาติ เมถุนราเคเนว ฯ นิมิตฺตมุเขนาติ
วุตฺตตฺตา ติรจฺฉานคติตฺถิยา ปสฺสาวมคฺคํ เมถุนราเคน ปกติมุเขน
ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ ฯ กายสํสคฺคราเคน ทุกฺกฏนฺติ
นิมิตฺตมุเขน วา ปกติมุเขน วา กายสํสคฺคราเคน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว ฯ
[56] ปฏิปนฺนกสฺสาติ อารทฺธวิปสฺสกสฺส ฯ อุปาทินฺนกนฺติ
กายินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํ ฯ อุปาทินฺนเกน ผุสตีติ อุปาทินฺนเกน
ผุสิยติ ฆฏฺฏิยตีติ เอวํ กมฺมนิ ยการโลเปน อตฺโถ เวทิตพฺโพ ฯ

1. ม. วิธึ ฯ
[ ม. ป. 55-6 ส. ป. 318-9 ]

อถวา เอวํ กโรนฺโต กิญฺจิ อุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกน น ผุสติ
น ฆฏฺเฏตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺฐพฺโพ ฯ เลสํ โอเฑสฺสนฺตีติ
เลสํ สมุฏฺฐาเปสฺสนฺติ ฯ ปริกปฺเปสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ ฯ สนฺถตาทิ-
เภเทหิ ภินฺทิตฺวาติ สนฺถตาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา ฯ สนฺถตาทีหิ
จตูหิ โยเชตฺวาติ วุตฺตํ โหติ ฯ สนฺถตายาติ เอกเทเส สมุทาย-
โวหาโร ปโฏ ทฑฺโฒติอาทีสุ วิย ฯ ยถา หิ ปฏสฺส เอกเทเสปิ
ทฑฺเฒ ปโฏ ทฑฺโฒติ โวหรนฺติ เอวํ อิตฺถิยา วจฺจมคฺคาทีสุ
กสฺมิญฺจ มคฺเค สนฺถเต อิตฺถี สนฺถตาติ วุจฺจติ ฯ เตนาห
สนฺถตา นามาติอาทึ ฯ วตฺถาทีนิ อนฺโต อปฺปเวเสตฺวา พหิ
ฐเปตฺวา พนฺธนํ สนฺธาย ปลิเวเฐตฺวาติ วุตฺตํ ฯ เอกเทเส
สมุทายโวหารวเสเนว ภิกฺขุปิ สนฺถโตติ วุจฺจตีติ อาห สนฺถโต
นามาติอาทึ ฯ ยตฺตเก ปวิฏฺเฐติ ติลผลมตฺเต ปวิฏฺเฐ ฯ
อกฺขิอาทีนํ สนฺถตตฺเตปิ ยถาวตฺถุกเมวาติ อาห ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต
ถุลฺลจฺจยํ ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ทุกฺกฏเมว โหตีติ ฯ ขาณณ ฆฏฺเฏนฺตสฺส
ทุกฺกฏนฺติ อิตฺถีนิมิตฺตสฺส อนฺโต ขาณณ ปเวเสตฺวา สมตลํ
อติริตฺตํ วา ขาณณ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ปเวสาภาวโต ฯ สเจ ปน
อีสกํ อนฺโต ปวิสิตฺวา ฐิตํ ขาณุเมว องฺคชาเตน ฉุปติ ปาราชิก-
เมว ฯ ตสฺส ตลนฺติ เวฬุนฬาทิกสฺส อนฺโต ตลํ ฯ วินีตวตฺถูสุ
เตน โข ปน สมเยน อญฺญตโร ภิกฺขุ สีวถิกํ คนฺตฺวา ฉินฺนสีสํ
[ ม. ป. 56 ส. ป. 319-20 ]

ปสฺสิตฺวา วฏฺฏกเต ¹ มุเข อจฺฉุปนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสติ ตสฺส
กุกฺกุจฺจํ อโหสิ อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ
วุตฺตตฺตา ตสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมโต อากาสคตเมว กตฺวา
ปเวเสตฺวา นีหรติ ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตํ ฯ พหิทฺธา ขาณุเกติ อนฺโต
ปเวสิตเวณุปพฺพาทิกสฺส พหิ นิกฺขนฺตขาณุเก ฯ เมถุนราเคน
อินฺทฺริยพทฺธานินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเนสุ ยตฺถ กตฺถจิ อุปกฺกมนฺตสฺส น
สกฺกา อนาปตฺติยา ภวิตุนฺติ ทุกฺกฏเมวาติ วุตฺตํ ฯ เตเนว
วินีตวตฺถุมฺหิ อฏฺฐิเกสุ อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ ฯ สามญฺญ-
โจทนาย ² ปกรณโต วิเสสวินิจฺฉโยติ อาห ธุตฺตาติ เมถุนุปสํหิต-
ขิฑฺฑาปสุตาติอาทึ ฯ อิทานิ สามญฺญโตปิ อตฺถสมฺภวํ ทสฺเสนฺโต
อิตฺถีธุตฺต สุราธุตฺตาทโย วาติ อาห ฯ หทยนฺติ หทยมํสํ ฯ
[57] ปฏิญฺญากรณํ นตฺถีติ ปุจฺฉิตพฺพาภาวโต ฯ น หิ
ทูสโก เกน จิตฺเตน วีติกฺกมํ อกาสิ ชานิตฺวา อกาสิ อุทาหุ
อชานิตฺวาติ เอวํ ปุจฺฉาย อรหติ ฯ ตตฺเถวาติ เวสาลิยํ มหา-
วเนเอว ฯ สพฺพงฺคคตนฺติ ฐเปตฺวา เกสโลมทนฺตนขานํ มํส-
วินิมุตฺตฏฺฐานญฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมญฺจ อุทกมิว เตลพินฺทุ อวเสสํ
สพฺพสรีรํ พฺยาเปตฺวา ฐิตํ ฯ สรีรกมฺปาทีนีติ อาทิสทฺเทน อกฺขีนํ
ปีตวณฺณาทึ สงฺคณฺหาติ ฯ ปิตฺตโกสเก ฐิตนฺติ หทยปปฺผาสานํ

1. วิวฏฺฏกเตติปิ ทิสฺสติ ฯ 2. ม. สามญฺญโชตนาย ฯ
[ ม. ป. 61 ส. ป. 320-3 ]

ปฐมปาราชิกกณฺเฑ

สมุฏฺฐานาทิกถา

อนฺตเร ยกนมํสํ นิสฺสาย ปติฏฺฐิเต มหาโกสาตกีโกสสทิเส ปิตฺต-
โกเส ฐิตํ ฯ กุปิเตติ ปิตฺตโกสโต จลิตฺวา พหิ นิกฺขนฺเต ฯ
วิสฏฺฐจิตฺโตติ วิสฏฺฐปกติจิตฺโต ฯ ยกฺขุมฺมตฺตโกติ ยกฺขา กิร
ยสฺส จิตฺตํ ขิปิตุกามา โหนฺติ ตสฺส เสตมุขํ นีโลทรํ สุรตฺต-
หตฺถปาทํ มหาสีสํ ปชฺชลิตเนตฺตํ เภรวํ วา อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา
ทสฺเสนฺติ เภรวํ วา สทฺทํ สาเวนฺติ กเถนฺตสฺเสว วา มุเข
หตฺถํ ปกฺขิปิตฺวา หทยํ มทฺทนฺติ เตน โส สตฺโต อุมฺมตฺตโก
โหติ ขิตฺตจิตฺโต ฯ เตนาห เภรวานิ วา อารมฺมณานิ ทสฺเสตฺวาติ-
อาทึ ฯ ตตฺถ เภรวานีติ ทสฺสนมตฺเตเนว สตฺตานํ ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ
โลมหํสํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺถานิ ฯ นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหตีติ
ยสฺส ปิตฺตโกสโต ปิตฺตํ จลิตฺวา พหิ นิกฺขนฺตํ โหติ ตํ สนฺธาย
วุตฺตํ ฯ ยสฺส ปน ปิตฺตํ จลิตฺวา ปิตฺตโกเสเยว ฐิตํ โหติ พหิ
อนิกฺขนฺตํ โส อนฺตรนฺตรา สญฺญํ ปฏิลภติ น นิจฺจเมว
อุมฺมตฺตโก โหตีติ เวทิตพฺพํ ฯ ญตฺวาติ สญฺญาปฏิลาเภน
ชานิตฺวา ฯ อธิมตฺตายาติ อธิกปฺปมาณาย ฯ
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺฐิตา ฯ
[58] ปกิณฺณกนฺติ โวมิสฺสกนยํ ฯ สมุฏฺฐานนฺติ อุปฺปตฺติ-
การณํ ฯ กิริยาติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ ฯ อกิริยาทีนมฺปิ สงฺคโห
ทฏฺฐพฺโพ ฯ เวทนายาติ สหโยเค กรณวจนํ ฯ เวทนาย สห
[ ม. ป. 56-60 ส. ป. 323-4 ]